Thời sự Thần học - Số 99, tháng 02/2023, tr. 149-175.
_tsth biên tập_
Ngày 15-8-2015, ĐTC Phanxicô đã ban hành Tự sắc Mitis Iudex Dominus lesus, nhằm cải cách thủ tục giáo luật phân xử những vụ tuyên bố hôn nhân vô hiệu. Văn kiện này được soạn thảo trong khung cảnh Thượng hội đồng giám mục về gia đình, nhằm giúp Giáo hội đáp ứng những giáo dân đã gặp thất bại trong hôn nhân, và họ muốn biết xem hôn nhân của họ hữu hiệu hay không. Cuộc cải cách này nhằm giúp cho việc thẩm xét dễ dàng hơn.Việc cải cách tố tụng giáo luật trong những vụ tuyên bố hôn nhân vô hiệu https://docplayer.fr/amp/28672101-Mitis-iudex-dominus-iesus-sur-la-reforme-du-proces-canonique-pour-les-causes-de-declaration-de-nullite-du-mariage-dans-le-code-de-droit-canonique.html
Để hiểu rõ vấn đề, thiết tưởng nên ôn lại vài khái niệm giáo luật về sự thành hiệu của hôn nhân cũng như những thủ tục của Bộ Giáo luật nhằm giải quyết một đôi hôi nhân bị coi là vô hiệu.
I. Khi nào hôn nhân vô hiệu ?
Có ba nguyên nhân khiến cho hôn nhân vô hiệu : các ngăn trở tiêu hôn; các hà tì về sự ưng thuận; không tôn trọng thể thức pháp định.
A. Các ngăn trở tiêu hôn (Các điều luật 1083-1094)
Có 12 ngăn trở : 1) Tuổi. 2) Bất lực. 3) Dây hôn thú. 4) Khác biệt tôn giáo. 5) Chức thánh. 6) Lời khấn trọn đời trong dòng tu. 7) Cưỡng đoạt. 8) Cố sát phối ngẫu. 9) Tôn thuộc. 10) Hôn thuộc. 11) Liêm sỉ. 12) Dưỡng hệ.
Có 12 ngăn trở : 1) Tuổi. 2) Bất lực. 3) Dây hôn thú. 4) Khác biệt tôn giáo. 5) Chức thánh. 6) Lời khấn trọn đời trong dòng tu. 7) Cưỡng đoạt. 8) Cố sát phối ngẫu. 9) Tôn thuộc. 10) Hôn thuộc. 11) Liêm sỉ. 12) Dưỡng hệ.
B. Những hà tì về sự ưng thuận (Các điều luật 1095-1107)
Các lý do có thể hoặc là về phía lý trí (thiếu hiểu biết) hoặc về phía ý chí (thiếu tự do) hoặc thiếu thành thực.
1) Thiếu khả năng sử dụng trí khôn cách vừa phải.
2) Thiếu khả năng nhận định về những quyền lợi và bổn phận thiết yếu của việc trao ban và đón nhận trong hôn nhân.
3) Thiếu khả năng đảm nhận những nghĩa vụ thiết yếu của hôn nhân, vì những nguyên nhân tâm lý.
4) Thiếu hiểu biết về bản chất hôn nhân.
5) Nhầm lẫn về thể nhân của người phối ngẫu hoặc về một đặc tính được nhắm đến cách trực tiếp và chính yếu.
6) Lường gạt
7) Giả đò (loại trừ chính hôn thú, hoặc loại trừ một thành tố cản bản của nó : chung thủy, bất khả ly, bí tích, giao hợp, sinh con).
8) Thỏa thuận có điều kiện.
9) Vũ lực hoặc sợ hãi trầm trọng do một duyên cớ ngoại tại.
Các lý do có thể hoặc là về phía lý trí (thiếu hiểu biết) hoặc về phía ý chí (thiếu tự do) hoặc thiếu thành thực.
1) Thiếu khả năng sử dụng trí khôn cách vừa phải.
2) Thiếu khả năng nhận định về những quyền lợi và bổn phận thiết yếu của việc trao ban và đón nhận trong hôn nhân.
3) Thiếu khả năng đảm nhận những nghĩa vụ thiết yếu của hôn nhân, vì những nguyên nhân tâm lý.
4) Thiếu hiểu biết về bản chất hôn nhân.
5) Nhầm lẫn về thể nhân của người phối ngẫu hoặc về một đặc tính được nhắm đến cách trực tiếp và chính yếu.
6) Lường gạt
7) Giả đò (loại trừ chính hôn thú, hoặc loại trừ một thành tố cản bản của nó : chung thủy, bất khả ly, bí tích, giao hợp, sinh con).
8) Thỏa thuận có điều kiện.
9) Vũ lực hoặc sợ hãi trầm trọng do một duyên cớ ngoại tại.
C. Không tôn trọng thể thức pháp định (Các điều luật 1108-1123)
II. Cách thức giải quyết hôn nhân vô hiệu
A. Nếu đôi vợ chồng muốn tiếp tục sống chung : họ xin hữu hiệu hóa hôn nhân, bằng hai thể thức, 1/ đơn thường (đ.1156-1160); 2/ điều trị tận căn (đ.1161-1165).
B. Nếu đôi vợ chồng đã chia tay : xin tuyên bố vô hiệu. Tuyên bố vô hiệu không phải là hủy bỏ hôn nhân, nhưng là xác nhận rằng hôn nhân không có giá trị pháp lý, vì thế hai người có thể chia tay nhau, và thiết lập hôn phối mới nếu muốn.
Có hai đường lối để xin tuyên bố hôn nhân vô hiệu : hành chánh và tư pháp.
1/ Hành chánh
Theo điều 6 của Mitis iudex, nếu có bằng cớ (qua tài liệu xác minh) rõ ràng và chắc chắn về sự vô hiệu, thì Giám mục (hoặc Đại diện tư pháp) có thể triệu tập đôi bên và tuyên bố hôn nhân vô hiệu.
2/ Tư pháp : qua thủ tục tố tụng tại tòa án giáo phận
Thủ tục diễn ra qua những bước sau đây : a) đương sự nộp đơn; b) xác định đối tượng vụ kiện; c) thẩm vấn các bên và thu thập tài liệu; d) tranh biện (với sự tham gia của vị Bảo hệ); e) quyết định (phán quyết).
Phán quyết có thể là tuyên bố hôn nhân hữu hiệu (hoặc vô hiệu). Nếu tuyên bố hữu hiệu thì nguyên đơn có thể kháng cáo lên cấp cao hơn. Nếu tuyên bố vô hiệu, thì cần phải được chuyển lên tòa kháng án. Chỉ khi nào phán quyết được tòa án cấp hai phê duyệt thì mới có hiệu lực (nguyên tắc hai phán quyết trùng hợp). Nếu tòa án cấp hai không phê chuẩn thì phải nại lên tòa cấp cao hơn, tức là tòa Thượng thẩm Rota.
III. Cuộc canh tân của Mitis iudex
Tự sắc có thể được phân tích dưới hai khía cạnh : khía cạnh lý thuyết (nguyên tắc giải quyết hôn nhân vô hiệu), và khía cạnh thực hành (thủ tục áp dụng). Chúng tôi chỉ dừng lại ở khía cạnh thứ nhất, nhằm nêu bật những chủ đích của nhà lập pháp; phần thứ hai mang tính cách kỹ thuật, sửa lại các điều luật 1671-1691 quy định thủ tục tố tụng của Bộ Giáo luật. Phần này mang tính chuyên môn, xin để cho các nhà chuyên môn nghiên cứu.
Trong phần đầu tiên của Tự sắc, ĐTC giải thích lý do của cuộc cải tổ :
- Việc xét xử các vụ hôn nhân vô hiệu là một nghĩa vụ thiết yếu của giám mục giáo phận (x. đ. 391 §2 và 1419 §1). Giám mục là thẩm phán và không thể hoàn toàn ủy nhiệm quyền phân xử của mình, đặc biệt khi gặp trường hợp thủ tục vắn tắt được trình lên vì lý do vô hiệu đã tỏ tường.
- Luật tối thượng của Giáo hội (được phát biểu ở đ. 1752) là sự cứu độ các linh hồn, và mục đích của nó là điều thiện hảo của các tín hữu.
- Vì thế, tuy vẫn duy trì nguyên tắc hôn nhân bất khả ly, Giám mục Roma thấy cần phải quyết định những thủ tục nhanh chóng hơn và đơn giản hơn, ngõ hầu tránh làm cho các cơ cấu pháp lý của Giáo hội khiến cho số đông các tín hữu không có cơ hội để làm sáng tỏ sự thật về hôn nhân của họ hữu hiệu hay vô hiệu. Giáo hội cần bày tỏ lòng bác ái và khoan nhân đối với những tín hữu gặp khó khăn trong cuộc sống hôn nhân.
- Con đường làm sáng tỏ và tuyên bố hôn nhân vô hiệu vẫn là thủ tục tư pháp chứ không phải là hành chánh, nhưng chỉ cần một phán quyết của tòa cấp một là đủ hiệu lực chấp hành. Như vậy là bãi bỏ nguyên tắc hai phán quyết trùng hợp.
- Tự sắc du nhập hình thức thẩm phán duy nhất (thay vì tập đoàn 3 thẩm phán), dưới sự giám sát của giám mục. Giám mục có thể tự mình làm thẩm phán, với sự hỗ trợ của thẩm cứu viên, hội thẩm và công chứng viên.
- Các Hội đồng giám mục phải tôn trọng quyền lợi của mỗi Giám mục được điều hành việc tư pháp trong giáo phận của mình, cũng như bảo đảm tính cách miễn phí cho việc phân xử các vụ kiện, tuy vẫn tôn trọng việc trả thù lao công bình cho những nhân viên làm việc trong các tòa án. Cần phải tổ chức việc đào tạo các nhân viên làm việc trong công tác này. Hội đồng giám mục cũng phải sắp xếp lại các tòa án giáo phận, tòa án lân cận, tòa án giáo tỉnh.
Nhằm giúp cho việc thi hành Tự sắc Mitis iudex, Tòa Thượng Thẩm Rota, vào đầu tháng giêng năm 2016, đã phát hành tập sách “Quy tắc thủ tục” (Regole procedurali). Cả hai bản văn đều được chuyển dịch do cha JB. Lê Ngọc Dũng. Ngoài ra, chúng ta không nên bỏ qua những hướng dẫn mang tính mục vụ của tông huấn Hậu Thượng hội đồng Amoris laetitia của ĐTC Phanxicô (ngày 19-3-2016), trong đó có đề cập đến vấn đề thủ tục giáo luật tuyên bố hôn nhân vô hiệu (số 243-244) như phương thế mục vụ để giúp đỡ những đôi vợ chồng ly dị.
[Đọc tiếp trong bản PDF dưới đây]
