Thời sự Thần học - số 74, tháng 11/2016, tr. 133-181
_Hội đồng Giáo hoàng về Mục vụ cho Di dân và Lữ hành_
Dẫn nhập.
I. Cuộc lữ hành của Israel.
II. Cuộc lữ hành của Đức Kitô.
III. Cuộc lữ hành của Giáo hội.
IV. Cuộc lữ hành vào thiên niên kỷ thứ ba.
V. Cuộc lữ hành của nhân loại.
VI. Cuộc hành hương của Kitô hữu hôm nay.
Kết luận
Văn kiện này do Hội đồng Giáo hoàng về Mục vụ Di dân và Lữ hành soạn thảo nhằm chuẩn bị cho Năm Toàn Xá 2000, với mục tiêu chuẩn bị tinh thần cho các tín hữu tiến về Rôma. Tuy nhiên, bản văn còn muốn mở rộng nhãn giới, không chỉ đến các địa điểm hành hương khác, nhưng còn đến thân phận “lữ hành” của Hội thánh dương gian. Vì lý do ấy, ở đây từ pilgrimage, pilgrim được dịch là “lữ hành” thay vì “hành hương”. Như chúng ta biết, từ “hành hương” bắt nguồn từ tục lệ dâng hương cúng lễ (tay cầm nén nhang đi nhiễu quanh đối tượng tôn kính 3 vòng theo chiều kim đồng hồ). Từ “lữ hành” được hiểu theo một nghĩa rộng hơn, xuyên qua không gian và thời gian. Tuy nhiên, trong đoạn cuối, từ ngữ được sử dụng theo nghĩa “hành hương” cổ truyền. Văn kiện đề nghị vài nguyên tắc hướng dẫn cuộc hành hương, từ lúc chuẩn bị đến khi lên đường, với mục tiêu là hội ngộ với Thiên Chúa, với Hội thánh, với các bí tích, với tình yêu tha nhân và vũ trụ.
Nguồn: Pontifical Council for the Pastoral Care of Migrants and Itinerant People, "The Pilgrimage in the Great Jubilee"
Chuyển ngữ: Tu sĩ Giuse Nguyễn Trị An O.P.
Tải bản PDF TẠI ĐÂY
Dẫn nhập
1. “Trước mặt Ngài, chúng con chỉ là ngoại kiều và khách trọ, như tất cả cha ông chúng con”[1]. Những lời Vua Đavít thưa trước tôn nhan Đức Chúa diễn tả thân phận của một nhân vật trong Kinh Thánh, và cũng là thân phận của mỗi người chúng ta. Thực thế, “con đường” là một biểu tượng cho sự hiện hữu, được diễn tả ở một phạm vi rộng lớn, với các hành động thông thường như rời bỏ và quay lại, đi vào và thoát ra, xuống và lên, rảo bước và ngưng nghỉ. Kể từ giây phút đầu tiên xuất hiện trong thế giới, con người đã lên đường để tìm kiếm những mục đích mới, khám phá những chân trời mới và hướng về cõi vĩnh hằng. Băng qua sông ngòi, biển cả, leo lên những ngọn núi thánh thiêng, những đỉnh đồi chót vót, con người đến nơi ‘đất với trời gặp gỡ’. Rồi qua dòng thời gian, con người cũng để lại dấu ấn với những ngày trọng đại. Con người nhìn sự sinh thành như cửa ngõ dẫn vào trần thế, và xem cái chết là việc rời khỏi thế giới này mà trở về với lòng đất hoặc về với miền thánh thiêng.
2. Các cuộc lữ hành, vốn là dấu chỉ về thân phận của những người môn đệ Đức Kitô trong thế giới này[2], luôn giữ một vị trí quan trọng trong đời sống Kitô hữu.
Theo dòng thời gian, các Kitô hữu vẫn thường đến những nơi gợi nhớ về Chúa Cứu Thế hoặc đến những địa điểm ghi dấu thời khắc quan trọng trong lịch sử Giáo hội để cử hành đức tin. Các Kitô hữu cũng đi đến những thánh điện dành đặc biệt để tôn kính Đức Maria, Mẹ Thiên Chúa, và những thánh điện có lưu giữ những kỷ vật của các thánh, hồi các ngài còn tại thế. Việc hành hương của các Kitô hữu là một hành trình hoán cải, một nỗ lực để sống gắn bó mật thiết với Thiên Chúa và cũng là lời cầu nguyện đầy tín thác về những nhu cầu vật chất của con người. Giáo hội quan niệm rằng các cuộc hành hương, nhìn từ nhiều khía cạnh khác nhau, luôn là quà tặng của ân sủng.
Trong xã hội đương thời, nổi bật với đặc tính chuyển động, di động mạnh mẽ, các cuộc hành hương đang trải nghiệm một sức thúc đẩy mới. Để đáp ứng thực trạng này một cách thích hợp, đòi hỏi phải xây dựng các chương trình Mục vụ về hành hương dựa trên một nền tảng thần học rõ ràng, hầu có thể giải thích được hiện trạng xã hội, đồng thời phát triển một lối “thực hành” chắc chắn và vĩnh viễn, xét trong bối cảnh của những chương trình mục vụ tổng quát. Luôn phải ghi nhớ rằng, trên tất cả mọi sự, rao giảng Tin Mừng chính là lý do tối hậu để Giáo hội soạn thảo và khích lệ các chương trình hành hương; có như thế, việc hành hương mới được chuyển biến thành một trải nghiệm đức tin sâu sắc và trưởng thành[3].
3. Hy vọng những suy tư trong tài liệu này sẽ giúp ích cho tất cả khách hành hương và cho những ai có trách nhiệm về Mục vụ cho các cuộc hành hương; dưới ánh sáng của Lời Chúa và các truyền thống lâu đời trong Giáo hội, ước mong mọi người có thể kín múc và chia sẻ một cách dồi dào hơn phần gia sản thiêng liêng được tìm thấy trong kinh nghiệm của các cuộc hành hương.
I. Cuộc lữ hành của Israel
4. Theo Kinh Thánh, thì kể từ khởi nguyên cho đến sau này, qua hàng ngàn năm lịch sử, có thể xác định một cuộc lữ hành của ông Adam (adamic pilgrimage): từ khi nhân loại xuất hiện qua bàn tay tạo dựng của Đấng Tác Thành, từ khi con người hiện hữu trong thế giới và từ khi con người rời xa vườn địa đàng, lang thang vô định[4]. Cuộc lữ hành của Adam - kể từ lời mời gọi bước đi với Thiên Chúa, đến sự bất tuân phục của con người, và cho đến niềm hy vọng được ơn cứu rỗi - mặc khải một sự tự do hoàn toàn mà Thiên Chúa đã trao tặng cho con người. Đồng thời, cuộc lữ hành ấy cũng biểu lộ một lời cam kết thánh thiêng, rằng con người sẽ bước đi bên Chúa và men theo dấu chân của Người.
Thoạt nhìn, cuộc lữ hành của Adam dường như đã trệch hướng khỏi con đường dẫn tới Thượng uyển Địa đàng. Nhưng, cho dẫu như thế, cuộc lữ hành này vẫn có thể được chuyển biến thành con đường hoán cải và trở về với Thiên Chúa. Một Cain lang thang vẫn có sự hiện diện đầy yêu thương của Thiên Chúa, Người luôn ở bên, theo dõi và bảo vệ Cain[5]. Thánh vịnh 56 câu 9 ca lên rằng: “Bước đường con lận đận, chính Ngài đã đếm rồi. Xin lấy vò mà đựng nước mắt con. Nào Ngài đã chẳng ghi tất cả vào sổ sách?” Đấng đã dõi theo con đường từ bỏ của đứa con phung phí trong tội lỗi chính là một người cha quảng đại phung phí tình thương. Qua hấp lực thần thiêng của tình thương cao cả này, mà mọi kẻ tội lỗi, mọi con đường sai trái đều có thể được chuyển biến thành lộ trình hoán cải và được ôm ấp, đón nhận[6]. Vì vậy, có một lịch sử bao quát về các cuộc lữ hành, trong đó chứa đựng một chặng đường tăm tối, xuyên qua “những lối mịt mù”[7], xuyên qua những nẻo quanh co[8]. Nhưng lịch sử ấy cũng bao gồm cả bước đường trở lại và hoán cải, dẫn đến sự sống[9], công chính và bình an10, dẫn đến chân lý và thành tín11, dẫn đến trọn hảo và vẹn toàn.[12].
5. Cuộc lữ lành của ông Abraham (abrahamic pilgrimage) chính là mô thức của lịch sử cứu độ, trong đó kẻ tin đã sống với thái độ ưng thuận và chấp nhận. Ngôn ngữ được dùng để diễn tả cuộc lữ hành của Abraham (“hãy rời bỏ quê hương của ngươi”), cùng những dấu chân trong hành trình và những mối tương quan mà tổ phụ đã trải nghiệm, tất cả đều xác quyết rằng cuộc ra đi của Abraham là một cuộc xuất hành đến với ơn cứu độ, là hình ảnh tiên trưng về cuộc xuất hành sau này của toàn thể dân tộc. Rời bỏ quê hương, xứ sở, gia đình và tài sản cha mẹ để lại, Abraham đã lên đường với niềm tin và hy vọng về một chân trời mới mà Đức Chúa đã chỉ dẫn, như Thư gởi tín hữu Hípri nhắc nhớ chúng ta: “Nhờ đức tin, ông Abraham đã vâng nghe tiếng Chúa gọi mà ra đi đến một nơi ông sẽ được lãnh nhận làm gia nghiệp và ông đã ra đi mà không biết mình đi đâu. Nhờ đức tin ông đã tới cư ngụ tại Đất Hứa như tại một nơi đất khách, ông sống trong lều cũng như ông Ixaac và ông Giacop là những người đồng thừa kế cùng một lời hứa, vì ông trông đợi một thành có nền móng do chính Thiên Chúa vẽ mẫu … Tất cả các ngài đã chết, lúc vẫn còn tin như vậy, mặc dù chưa được hưởng các điều Thiên Chúa hứa, nhưng từ xa các ngài đã thấy và đón chào các điều ấy, cùng xưng mình là ngoại kiều, là lữ khách trên mặt đất”[14]. Vì một lý do tốt lành mà tổ phụ Abraham xác nhận bản thân mình chỉ là “một người ngoại kiều, một kẻ trú ngụ” ngay trong vùng Đất hứa, và giống như tổ phụ Abraham, những người con trai của ông là Ismael[16] và Giacóp, cũng là những kẻ tị nạn trong vùng Paddan-aram[17] và Ai cập[18].
6. Chính từ vùng đất của các Pharaô mà một cuộc xuất hành vĩ đại đã diễn ra. Những chặng đường khác nhau của cuộc xuất hành ấy – bao gồm việc rời khỏi Ai Cập, rồi lang thang trong sa mạc, chịu thử luyện, cám dỗ, phạm tội và tiến vào đất hứa – đã trở thành mô thức điển hình cho lịch sử cứu độ[19]. Trong mô thức ấy, không chỉ có ân huệ tự do, cuộc mặc khải ở núi Sinai, sự hiệp thông thánh thiêng được diễn tả ở Lễ Vượt Qua (“passage” cuộc vượt qua) và sự kiện cung cấp manna, nước uống, chim cút cho dân, nhưng còn chứa đựng cả yếu tố bất trung, thờ ngẫu tượng, và cơn cám dỗ quay trở lại kiếp nô lệ. Cuộc xuất hành vẫn đạt được một giá trị vĩnh viễn. Nó là một sự “tưởng nhớ” mãi luôn quan trọng và tái hiện thậm chí cả sau khi dân Chúa trở về từ cảnh lưu đày bên Babylon. Isaia II ca vang điều này như một cuộc xuất hành mới[20], được tưởng niệm mỗi lần Israel cử hành đại lễ Vượt Qua và được chuyển biến thành một hình ảnh về ngày cánh chung trong sách Khôn ngoan[21]. Thực vậy, mục đích cuối cùng là vùng đất hứa, nơi đó con người hiệp thông trọn vẹn với Thiên Chúa trong một cuộc tạo dựng mới.
Chính Đức Chúa là một lữ khách cùng với dân Người: “Đức Chúa đã biết cuộc hành trình của các ngươi trong sa mạc mênh mông ấy; đã 40 năm Đức Chúa, Thiên Chúa của các ngươi, ở với các ngươi, và các ngươi đã chẳng thiếu thốn điều gì”[23] Thực vậy, Đức Chúa “đã gìn giữ chúng ta suốt hành trình chúng ta đi”[24]. Đức Chúa nhớ lại “lòng trung nghĩa của ngươi lúc ngươi còn trẻ, tình yêu của ngươi khi ngươi mới thành hôn, lúc ngươi theo Ta trong sa mạc, trên vùng đất chẳng ai gieo trồng”[25]. Bởi mang phẩm tính căn bản là kẻ lữ hành, nên dân Chúa không được “gây phiền toái hay tổn hại đến ngoại kiều, vì các ngươi đã từng là ngoại kiều bên đất Ai Cập”[26]; thay vào đó, các ngươi phải “yêu thương ngoại kiều (…) vì các ngươi đã từng là ngoại kiều bên Ai Cập”[27].
7. Vì vậy, bất cứ ai cầu nguyện thì đều giãi bày bản thân trước nhan Thiên Chúa là “kẻ lữ khách trọ trong nhà Ngài (…), một kẻ lữ hành”[28]. Thật đáng quý, các thánh vịnh là những lời cầu nguyện, được viết cách đây cả ngàn năm trong lịch sử Israel, minh chứng cho một nhận thức mang tính lịch sử và thần học về việc lên đường của cộng đồng cũng như của cá nhân. Dẫu rằng trong suốt cuộc hành hương sùng đạo tiến về Sion, dân Israel là ngoại kiều trong vùng đất của một ai đó, thì điều ấy vẫn[29] được chuyển biến thành dấu chỉ của niềm hy vọng. Việc “lên Đền thờ” trong dịp lễ Vượt qua, lễ Ngũ tuần và lễ Lều[30], vốn làm xuất hiện trong cộng đồng Israel những bài thánh thi diễn tả niềm vui (ca khúc lên đền)[31] khi tiến về núi Sion, trở thành kinh nghiệm về sự bền vững, tin tưởng, và đoan hứa sẽ sống công minh chính trực, kính sợ Thiên Chúa[32]. Được thiết lập trên nền móng Đền thờ Giêrusalem, vốn là biểu tượng về một Đức Chúa kiên cố như “đá tảng” không hề rạn nứt[33], nên các chi tộc con cái Israel đều tán dương danh thánh Chúa[34]. Họ bước vào sự hiệp thông với Chúa, thể hiện qua việc thờ phượng, sống trong các lều thánh và cư ngụ trên núi thánh của Người, tìm thấy nguồn ơn cứu độ không thể tàn phai[35] và được sống bình an, viên mãn[36]. “Phúc thay người ở trong thánh điện, họ luôn luôn được hát mừng Ngài. Phúc thay kẻ lấy Ngài làm sức mạnh, ấp ủ trong lòng giấc mộng hành hương”[37]. “Đứng lên nào chúng ta đi lên Sion, đến cùng Đức Chúa là Thiên Chúa chúng ta!”[38]
8. Đối với dân Thiên Chúa, một dân đã ngã lòng, mang gánh nặng hậu quả bất trung, các ngôn sứ còn chỉ cho thấy một cuộc lữ hành của Đấng Mesia (Messianic pilgrimage) mong chờ được giải thoát, cuộc lữ hành này cũng mở ra một chân trời cánh chung, ngày đó tất cả các dân tộc trên địa cầu sẽ trẩy về núi Sion, nơi cư ngụ của Lời Thánh, của hoà bình và hy vọng[39]. Sống lại kinh nghiệm cuộc xuất hành xa xưa, dân Chúa phải để cho Thần Khí loại bỏ quả tim bằng đá trong tâm hồn, thay vào một quả tim bằng thịt. Trong kiếp lữ hành, dân Chúa phải biểu lộ một lối sống công chính[41] và một tình yêu tín thành[42], phải mọc lên như tia sáng soi chiếu muôn dân[43], cho tới ngày Đức Chúa dọn sẵn một bữa tiệc trên núi thánh thết đãi mọi dân tộc[44]. Trên con đường hướng tới ngày lời hứa Mêsia thành toàn, và lời hứa quan trọng này đã được thực hiện rồi, mọi người đều được mời gọi đến hiệp thông trong bữa tiệc mà không phải trả tiền[45], hưởng dùng trong lòng thương xót của Thiên Chúa[46].
II. Cuộc lữ hành của Đức Kitô
9. Đức Giêsu Kitô đi vào khung cảnh lịch sử, là “con đường, sự thật và sự sống”[47], từ lúc khởi đầu, Người đã gắn kết bản thân với hành trình của nhân loại cũng như của dân Người, rồi theo một cách nào đó cũng liên kết với mỗi người chúng ta[48]. Thực vậy, từ cương vị một Thiên Chúa, Người đã hạ mình, trở thành “xác phàm” và bước đi trên những nẻo đường nhân thế. Trong mầu nhiệm Nhập Thể, “Thiên Chúa đã trở nên một con người, để nói với nhân loại về chính Người, và để mặc khải cho nhân loại biết Người là con đường, mà qua đó phàm nhân có thể tìm đến Thiên Chúa”[50]. Khi còn trẻ thơ, Đức Giêsu là một kẻ hành hương được đem đến Đền thờ ở Sion để dâng hiến cho Thiên Chúa[51]; lớn lên là một cậu bé, cùng với Mẹ Maria và thánh Giuse, Người trẩy đi Giêrusalem, lên Nhà Cha Người[52]. Rồi đến thời công khai đi rao giảng Tin Mừng, Đức Giêsu ngang dọc khắp mọi con đường trong quê hương xứ sở, dần hình thành nên một hành trình hướng về Giêrusalem. Thánh sử Luca diễn tả cách đặc biệt rằng đó là một hành trình dài mà đích đến của Đức Giêsu không chỉ là thập giá, mà còn là vinh quang Phục Sinh và Lên Trời[53]. Cuộc Biến Hình trên núi của Đức Giêsu mặc khải cho Môsê, cho Êlia và cho các tông đồ về Cuộc Vượt Qua sắp xảy ra, một “cuộc xuất hành”: “họ đang nói về cuộc xuất hành mà Người sắp hoàn thành ở Giêrusalem”[54]. Mọi nhà rao giảng Tin Mừng khác đều biết đến lộ trình mẫu mực này của Đức Giêsu, qua đó người môn đệ phải đi theo, vì “ai muốn trở thành môn đệ của tôi thì phải từ bỏ chính mình, vác thập giá và theo tôi”, thánh Luca còn nhấn mạnh vác thập giá “hằng ngày”[55]. Đối với thánh sử Máccô, hành trình đến thập giá trên đồi Golgotha liên tục được nhấn mạnh bằng những lời nói, ngôn từ diễn tả sự chuyển động và bằng biểu tượng “con đường”[56].
10. Nhưng con đường của Đức Giêsu không kết thúc ở đồi Golgotha. Cuộc lữ hành trần thế của Đức Kitô băng qua biên giới của sự chết, bước vào cõi vĩnh hằng và vào mầu nhiệm Thiên Chúa, vượt trên sự chết. Bước chân cuối cùng trong cuộc lữ hành của Đức Giêsu diễn ra trên đỉnh núi Thăng Thiên. Vì Chúa Phục Sinh hứa sẽ quay trở lại[57], nên việc Người lên cõi thiên đàng, đi về nhà Cha là để dọn chỗ cho chúng ta, và rồi Người ở đâu, chúng ta cũng được ở đó với Người[58]. Thực vậy, Chúa Kitô đã tóm kết sứ mạng của mình như sau: “Thầy từ Chúa Cha mà đến thế gian. Nay Thầy lại bỏ thế gian mà về cùng Cha. (…) Lạy Cha, con muốn rằng con ở đâu thì những người Cha ban cho con cũng ở đó với con, để họ chiêm ngưỡng vinh quang của con, vinh quang mà Cha đã ban cho con”[59].
Cộng đoàn Kitô hữu, được thúc đẩy bởi Chúa Thánh Thần trong ngày lễ Ngũ tuần, đã ra đi, đến mọi ngõ ngách trần thế, hoạt động ở những quốc gia khác nhau trên thế giới[60]. Từ Giêrusalem cho đến Rôma, rồi trên những con đường của đế quốc Rôma, các Tông đồ và các kẻ loan báo Tin Mừng đã bước đi, có Đức Kitô cùng đi bên cạnh, như xưa Người đã đồng hành với hai môn đệ trên đường Emmaus, để giải thích sách thánh rồi dâng lời tạ ơn, bẻ bánh[61]. Theo dấu chân của các Kitô hữu, mọi dân tộc trên địa cầu cũng lên đường. Muôn dân sẽ lữ hành như lộ trình của các nhà Đạo sĩ đến Belem thuở xưa[62], hoàn trọn những lời Đức Kitô đã nói: “Từ phương đông phương tây, nhiều người sẽ đến dự tiệc cùng các tổ phụ Abraham, Ixaác và Giacóp trong Nước Trời”.
11. Tuy nhiên, đích điểm sau cùng của cuộc lữ hành qua các con đường trần thế đã không được ghi dấu trên bản đồ trái đất. Đích điểm ấy ở bên ngoài biên giới của chúng ta, như Đức Kitô, Đấng bước đi với con người để dẫn con người đến hiệp thông trọn vẹn với Thiên Chúa, đã thực hiện như vậy. Điều quan trọng, chúng ta phải nhận ra rằng “con đường” của Chúa là con đường mà Người đã đi qua, và giờ đây, Người cùng với chúng ta sánh bước trên con đường ấy. Thực thế, Sách Công Vụ Đồ mô tả đời sống Kitô hữu như một “con đường”[64] một “đạo” theo đúng nghĩa. Vì thế, sau khi đi giảng dạy cho muôn dân, có Chúa đồng hành và ở cùng hết mọi ngày cho đến tận thế[65], sau khi được “Thần Khí hướng dẫn”[66] để sống công chính và yêu thương, người Kitô hữu hướng tới bến là Giêrusalem Thiên quốc, được ghi lại trong sách Khải Huyền. Con đường này / cuộc sống này đầy ắp niềm hy vọng mãnh liệt, tha thiết, đón chờ ngày Chúa đến[67]. Cuộc lữ hành của chúng ta có cùng đích siêu việt, vì nhận biết rằng chúng ta chỉ là “những kẻ xa lạ, những khách ngoại kiều” trên trần gian này, nhưng chúng ta được đặt định để trở thành “những người đồng hương với các thánh, là một thành phần trong gia đình của Chúa”[69]. Đức Giêsu bị giết chết bên ngoài cổng thành Giêrusalem, chúng ta cũng vậy, sẽ phải đi ra “ngoài nơi trú ngụ, và chia sẻ nỗi yếu hèn Người đã chịu”. Không có thành trì vĩnh viễn trong cuộc đời này, chúng ta phải tìm kiếm một thành trì trong tương lai”[70]. Nơi đó, Thiên Chúa sẽ ở với chúng ta; nơi đó “sẽ không còn cái chết, không còn đau khổ và buồn chán nữa. Những điều cũ đã qua đi”[71].
III. Cuộc lữ hành của Giáo hội
12. Trong sự hiệp thông với Chúa Kitô, Giáo hội, một dân thiên sai, cũng đang hướng về thành đô vĩnh cửu trong tương lai[72]. Thành đô ấy siêu việt thời gian và mọi biên giới, hoàn toàn hướng về Vương Quốc Thiên Chúa, một Vương Quốc vốn đang hiện diện và vận hành ở mọi vùng đất trên địa cầu. Những vùng đất này đã nhận được hạt giống lời Chúa[73] và được tưới đẫm bằng máu của các vị tử đạo, các vị chứng nhân Tin Mừng. Như thánh Phaolô và các Tông đồ thuở xưa, các nhà truyền giáo đã băng qua những con đường ở Rôma, những lối mòn lưu động, qua vùng biển lớn, đến những thành phố và hải cảng ở Địa Trung hải. Các nhà truyền giáo sớm phải đối diện với những nền văn hoá và truyền thống tôn giáo khác nhau ở cả phía Đông và phía Tây, cho thấy bản thân không chỉ giới hạn ở vùng đất của người Hípri hay Aram nữa, nhưng đi tới Hy Lạp và Rôma, rồi sau này tiếp xúc với các dân tộc và ngôn ngữ khác nữa, trong đó có những vùng đã được sách Công vụ tông đồ nhắc đến vào dịp ngày Lễ Ngũ Tuần[74]: các dân Ả Rập, Syri, Ethiopia, Ba Tư, Armenia, Goltic, Slavia, Ấn Độ, Trung Hoa. Những bước chân trong hành trình của các sứ giả Tin Mừng đã lan toả khắp nơi, từ vùng Tiểu Á tới Italia, từ Châu Phi tới Tây Ban Nha và xứ Gaul, rồi từ Đức quốc tới Anh quốc, từ những quốc gia Slavic cho tới Ấn Độ và Trung Hoa. Đến thời hiện đại, các sứ giả Tin Mừng còn đi tới những quốc gia mới và những dân tộc mới ở châu Mỹ, châu Phi và Châu Đại dương, từ đó phác hoạ nên “hành trình của Chúa Kitô qua nhiều thế kỷ”[75].
13. Tiếp đến, vào thế kỷ IV và V, Giáo hội bắt đầu có nhiều kinh nghiệm về đời sống đan tu. Tiêu biểu cho hai hình thức căn bản được thúc đẩy trong thời kỳ này là việc “rút lui sống khổ hạnh” và “cuộc xuất hành thiêng liêng”. Cũng trong giai đoạn này, có vài hình tượng nhân vật kinh thánh đóng vai trò kiểu mẫu cho nền văn chương đan tu và giáo phụ. Hình ảnh tổ phụ Abraham thường gắn liền với chủ đề xeniteia (trải nghiệm về kẻ xa lạ: nhận thức mình là ngoại kiều, là kẻ lưu vong), đây là một trong những chủ đề cấu thành bước thứ ba trong hành trình Thang tinh thần (The Spiritual Ladder) của thánh Gioan Climacus. Hình tượng nhân vật Môse, người đã dẫn dân Israel xuất hành thoát khỏi kiếp nô lộ Ai Cập đi tới vùng đất hứa, trở thành đề tài nổi bật của văn chương Kitô giáo cổ xưa, trong đó đặc biệt có tác phẩm Cuộc đời Môsê của thánh Gregoriô Nyssa. Cuối cùng, ngôn sứ Êlia, người đã leo lên núi Cát Minh và đỉnh Khôrép, cũng trở thành chủ đề về hành trình vào sa mạc, tiếp xúc với Thiên Chúa. Điển hình có Thánh Ambrôsiô cảm mến ngôn sứ Êlia và xem đó như là khuôn mẫu của sự thoát ly thế gian (fuga saeculi), lý tưởng sống đời khổ hạnh.
Quan niệm đời sống Kitô hữu là một cuộc lữ hành, đi tìm kiếm một cõi cô tịch thánh thiêng, bằng cách tách biệt khỏi mọi thứ hỗn độn của các sự vật và sự kiện, cộng với lòng tôn kính các nơi thánh thiêng, đã thúc đẩy thánh Giêrônimô cùng các môn đệ của ngài là Paula và Eustochium, rời khỏi Rôma, đến cư ngụ tại Đất thánh, quê hương của Chúa. Thế rồi, tại Hang động nơi Chúa sinh ra ở Bê-lem, một đan viện đã được thành lập. Từ đó xuất hiện một loạt các tu viện, đan viện, cư xá ở Đất thánh, rồi tiếp tục lan rộng đến những vùng khác, đặc biệt ở Tebaide xứ Ai Cập, ở Syria và Cappadoxia. Tiếp đấy, những cuộc lữ hành trong sa mạc hay những cuộc hành hương hướng về một nơi thánh nào đó, đã trở thành biểu tượng cho một hành trình khác, hành trình tâm linh, như thánh Âutinh đã từng đề cập để nhắc nhớ chúng ta: “Hãy trở về với chính mình: Chân Lý cư ngụ trong sâu thẳm tâm hồn bạn”. “Nhưng đừng dừng ở lại trong bạn, mà hãy đi vượt lên trên chính bạn”[76], bởi vì bạn không phải là Thiên Chúa: Người ở sâu thẳm hơn và Người vĩ đại hơn bạn biết. Hành trình trong tâm hồn là điều mà truyền thống triết học Platon mời gọi, bây giờ đạt được một chiều kích mới. Với niềm khao khát mãnh liệt hướng đến Tuyệt Đối là Thiên Chúa, chính thánh Âutinh đã xác định và nói về hành trình tâm hồn như sau: “Ai say mê tìm kiếm Thiên Chúa sẽ nhận biết Người ngọt ngào dường bao, và kẻ nhận biết Thiên Chúa sẽ say mê tìm kiếm Người với tình yêu rực cháy”[77]. Quan niệm “miền đất thánh chính là linh hồn trong trắng của chúng ta”[78] cũng trở thành lời mời gọi hãy thường xuyên lên đường, đi về những miền đất thánh, và trở thành một dấu hiệu của tiến trình hoàn thiện cá nhân. Vì thế, với những nỗ lực để khắc phục cường điệu và hiểu lầm, các Giáo Phụ nói rằng những hành trình “địa lý” mang tính tương đối. Cụ thể, thánh Gregoriô Nyssa, đã đưa ra nguyên lý nền tảng để phát triển các lộ trình cách hợp lý. Dẫu rằng thánh nhân rất nhiệt thành đi viếng Đất Thánh, nhưng ngài khẳng định lộ trình quan trọng mà các tín hữu cần trải nghiệm là lộ trình dẫn chúng ta đi từ thực tại thể chất đến thực tại thiêng liêng, từ sự sống thể lý đến sự sống trong Chúa, và đó không phải là lộ trình đi từ Cappadoxia tới Palestine[79]. Thánh Giêrôminô cũng khẳng định cùng một nguyên lý như thế. Trong Lá Thư số 58, thánh nhân ghi nhận rằng mặc dầu thánh Antôn và các đan sĩ không hành hương đến Giêrusalem, nhưng mọi cánh cổng thiên đàng vẫn được mở ra cho các ngài theo cùng một cách thức như vậy. Và thánh Giêrônimô còn quả quyết: đối với các Kitô hữu, điều đáng tuyên dương không phải là việc họ đã đi hành hương Đất Thánh, nhưng là vì họ đã sống một cuộc đời thánh thiện[80].
Trong hành trình nội tâm đi từ ánh sáng cho tới ánh sáng[81], như lời Chúa Kitô mời gọi “anh em hãy nên hoàn thiện như Cha anh em trên trời là Đấng hoàn thiện”[82], một kiểu mẫu cho các hành trình đã được hình thành, một kiểu mẫu vốn được yêu chuộng cách đặc biệt đối với truyền thống tâm linh Byzantin: đó là khía cạnh “khổ hạnh” mà sau này sẽ phát triển dựa trên học thuyết thần bí của Đionysio Areopagita, thánh Maximo Confessor và thánh Gioan Damasco.
Sự thiên hoá (hay thần hoá) là mục tiêu lớn nhất của hành trình tâm linh lâu dài, đưa người tín hữu vào cõi thâm sâu của Thiên Chúa, và rồi hoàn trọn những lời thánh Phaolô Tông đồ đã nói: “Tôi cùng chịu đóng đinh với Đức Kitô và bây giời tôi sống nhưng không phải là tôi mà là Đức Kitô sống trong tôi”[83], vì thế “sống … là Đức Kitô”[84].
14. Đến thế kỷ IV, khi cuộc bách hại của hoàng triều Rôma chấm dứt, những địa điểm tôn kính các thánh tử đạo đã được mở ra để mọi người có thể tôn kính thì một làn sóng hành hương diễn ra mạnh mẽ. Điều này đã được chứng thực trong nhiều tài liệu để lại, như các trang Nhật Ký của nhiều tín hữu hành hương, đặc biệt ở khu vực Đất Thánh. Trong số đó, nổi bật có chứng tích của chị Ethêria, đầu thế kỷ V.
Nhưng các hành trình cụ thể qua khắp nẻo đường thế giới lại mở rộng ra nhiều hướng mới. Khi quân Ả-rập xâm chiếm Giêrusalem vào năm 638, thì việc hành hương của các Kitô hữu đến những địa điểm đáng nhớ ở Đất Thánh trở nên khó khăn hơn, vì thế có nhiều lộ trình mới xuất hiện ở Tây phương. Thành Rôma, nơi thánh Phêrô và Phaolô chịu tử đạo và là thành đô trung tâm của sự hiệp thông trong Giáo hội quanh vị kế nhiệm thánh Tông đồ Phêrô, đã trở thành những đích đến căn bản, từ đó rất nhiều Con đường Rôma (Vie Romee) hướng về toà thánh Phêrô (Petri sedem) đã xuất hiện, trong số đó, tiêu biểu là Con đường Francigena, băng qua toàn Châu Âu, để chỉ về một thành thánh mới. Cũng có một đích đến khác nữa là Mộ thánh Giacôbê ở Compostella. Ngoài ra, còn phải kể đến những vương cung thánh đường kính Thánh Mẫu, như Nhà Đức Mẹ ở Loreto, thánh đường Jasna Gora ở Czestochowa; cũng có những cuộc hành hương đến các Đan viện lớn thời trung cổ, được ví như các thành trì văn hoá và tinh thần; có nhiều cuộc thăm viếng đến những nơi ghi dấu các vị thánh vĩ đại, như thành Tours, thành Canterbury và Padua. Thông qua những lộ trình hành hương như thế, một mạng lưới, “thúc đẩy sự hiểu biết lẫn nhau giữa các dân tộc và quốc gia”[85], đã hình thành ở Châu Âu. Mặc dầu có đôi chút cường điệu, nhưng thực sự hiện tượng đáng quý này làm nảy sinh nhiều đoàn lũ đông đảo, rất sống động nhờ niềm tin đơn thành và sâu sắc, đồng thời củng cố tinh thần, gia tăng đức tin, thúc đẩy lòng bác ái và nuôi dưỡng sứ mạng của Giáo hội. Hội “Những người hành hương Đất Thánh”, hội “Những người hành hương Rôma”, và hội “Những người hành hương”, với trang phục riêng, hầu như đã cấu thành “hàng ngũ” chuyên biệt của từng hội, tất cả đều nhắc nhớ thế giới này về bản chất lữ hành của cộng đoàn Kitô hữu, hướng đến một cuộc gặp gỡ Thiên Chúa và hiệp thông với Người.
Các cuộc hành hương mang một sắc thái mới do sự ra đời của các cuộc Thập tự chinh từ thế kỷ XI đến thế kỷ XIII. Trong những cuộc Thập tự chinh, lý tưởng tôn giáo xưa kia về việc hành hương tới các địa điểm trong Kinh Thánh, nay đã hoà lẫn với những hoàn cảnh và mục tiêu mới, nổi lên ở thời kỳ lịch sử này, đó là sự thành hình của một tầng lớp Hiệp sĩ, cùng với những căng thẳng, áp lực xã hội và chính trị, cộng với những hình thức tái thúc đẩy giao thương và văn hoá hướng về phương Đông và sự hiện diện của Hồi giáo tại Đất Thánh.
Những tranh chấp quyền lực và lợi ích thường lấn át lý tưởng tinh thần và truyền giáo, và làm biến dạng các uộc thập tự chinh, trong lúc Giáo hội ở bên Đông và bên Tây đứng trước bờ vực chia cách. Điều này cũng ảnh hưởng đến việc thực hiện các chuyến hành hương mà thánh Bênađô đã vạch ra tính cách mập mờ của nó. Thánh nhân đã hăng sau giảng thuyết để cỗ vũ cuộc Thập Tự Chinh thứ hai, nhưng ngài không dè dặt tán dương Giêrusalem tinh thần, hiện diện trong các đan viện của Kitô giáo, như là mục tiêu lý tưởng của việc hành hương: “Clairvaux là Giêrusalem, này đây được gắn kết với Thành thánh thiên quốc nhờ lòng đạo đức sâu sắc và triệt để, nhờ sự thống nhất trong đời sống của đan viện, nhờ sự tương đồng nào đó”[86]. Có một thánh thi trung cổ, vẫn tồn tại đến ngày này trong Phụng vụ, rõ ràng rất tán dương Giêrusalem thiên quốc, được xây dựng trên trần thế qua việc cung hiến một ngôi thánh đường: “Thành Giêrusalem thiên quốc, đích thực chốn hoà bình, xây toàn đá sống động, cao ngất tận trời xanh”[87].
15. Vào chính thời điểm này Thánh Phanxicô xuất hiện. Qua các anh em của mình, thánh nhân hiện diện trên vùng Đất Thánh nhiều thế kỷ, như người canh giữ các địa điểm thánh thiêng cho các Kitô hữu – trong một sự đồng cư không phải luôn dễ dàng với những cộng đoàn Giáo hội Đông phương khác – và như một cách khích lệ các cuộc hành hương Đất Thánh. Khoảng năm 1300, Dòng “Những người lữ hành vì Chúa Kitô” đã được thành lập. Dòng xem các cuộc hành hương cũng là việc truyền giáo. Nhưng chính vào năm ấy, ở Rôma Giáo hội tuyên bố mở Năm Toàn xá. Thế nên, hành trình hướng về Rôma có giá trị ngang với cuộc hành hương Giêrusalem. Kể từ đó và các năm Toàn xá kế tiếp, rất nhiều đoàn hành hương tuốn về Rôma. Sự đồng nhất về văn hoá và tôn giáo của Tây Âu thời Trung cổ đã được nuôi dưỡng nhờ các cuộc trải nghiệm tâm linh này. Tuy nhiên, dần dần xuất hiện những mô thức mới phức tạp hơn, ảnh hưởng đến bản chất của các cuộc hành hương.
16. Cuộc cách mạng Copernic làm nảy sinh một cuộc tiến triển của con người lữ hành từ một thế giới không chuyển động, nay trở nên thành phần của một vũ trụ không ngừng vận động. Việc khám phá ra Tân Thế Giới đã thiết lập một nền tảng thiết yếu để vượt qua cái nhìn quy Châu Âu, nhờ sự xuất hiện của nhiều nền văn hoá khác cùng với những chuyến đi ngoại thường của các nhóm dân khác nhau. Kitô giáo Tây phương mất đi tính duy nhất của nó ở trung tâm Rôma, và các cuộc ly khai đã làm cho việc hành hương trở nên khó khăn hơn, đôi khi hành hương hoá ra “như một cơ hội phạm tội và chống cưỡng các mệnh lệnh của Thiên Chúa … Thực vậy, đã xảy ra sự kiện là một người tiếp tục hành hương tới Rôma và tốn mất 150 đồng Florin, thậm chí còn hơn nữa, đang khi đó anh ta để cho vợ mình, con cái và kể cả hàng xóm láng giềng, phải ở nhà và chịu cực chịu khổ”[88]. Khi hình ảnh vũ trụ cổ điển vỡ vụn ra, người ta ngày càng ít cảm nhận mình là một lữ khách trong ngôi nhà chung thế giới, mà bây giờ ngôi nhà ấy bị chia nhỏ ra thành các Quốc gia và các Giáo hội nội địa. Vì vậy, có nhiều đích đến gần hơn đã xuất hiện, như các khu Núi thánh và các Thánh đường kính Đức Trinh Nữ Maria ở địa phương.
17. Tuy nhiên, vào thế kỷ XVIII – XIX, mặc dầu các cộng đoàn Kitô hữu thường ưa chuộng một nếp sống yên tĩnh, nhưng việc hành hương vẫn tiếp diễn. Một vài nơi, như Châu Mỹ Latinh và Philippin, các cuộc hành hương có tác dụng duy trì đức tin cho các thế hệ tín hữu; Ở những nơi khác, cũng xuất hiện một linh đạo mới, với những trung tâm đạo đức được xây cất ở các địa điểm ghi dấu việc Đức Trinh Nữ hiện ra, với lòng đạo đức bình dân. Từ Guadalupe cho đến Lộ Đức, từ Aparecida cho đến Fatima, từ đền Santo Nĩno ở Cebu cho đến đền thánh Giuse ở Montreal, có vô vàn chứng cớ về tầm quan trọng của các cuộc hành hương, cũng như tinh thần sám hối, hoán cải mà các cuộc hành hương mang lại. Cùng lúc ấy, có một sự nhận thức mới về đoàn dân lữ hành của Thiên Chúa mà Công đồng Vatican II ghi nhận, đấy là hình ảnh sống động nhất về Giáo hội Chúa Kitô.
IV. Lữ hành vào thiên niên kỷ thứ ba
18. Công đồng Vatican II là “một biến cố quan phòng” được trù định để thảo ra một “chương trình chuẩn bị cấp thiết cho Năm Toàn xá của Thiên Niên Kỷ thứ II”[89]. Công đồng – từ khi được triệu tập, với việc quy tụ các mục tử ở các Giáo hội địa phương về Rôma, tới khi bế mạc với Năm Thánh ngoại thường sẽ được cử hành trong từng Giáo phận – được tổ chức trong một bối cảnh mang tính biểu trưng về cuộc lữ hành lớn lao của toàn thể Giáo hội. Khía cạnh này được làm sáng tỏ qua một vài khuôn mặt điển hình, như Đức Giáo hoàng Gioan XXIII với chuyến hành hương tới Loreto vào lúc khai mạc Công đồng (1962) và Đức Giáo hoàng Phaolô VI với chuyến đi tới miền Đất Thánh vào cao điểm của các cuộc họp Công đồng (1964). Nối tiếp hai chuyến hành hương đậm nét tinh thần này, chúng ta còn thấy các chuyến tông du sau đó của Đức Giáo hoàng qua những nẻo đường thế giới, để rao giảng Tin Mừng, cũng như rao giảng chân lý và công bằng theo tinh thần Tin Mừng, bắt đầu với những chuyến đi của Đức Giáo hoàng Phaolô VI tới Liên Hợp Quốc và tới Bombay.
19. Công đồng đã diễn tả Giáo hội – trải nghiệm như một hành trình tâm linh và truyền giáo – là người bạn đồng hành với nhân loại trên bước đường lữ thứ trần gian. Đòi hỏi thực tế là “chúng ta phải canh tân chính mình thế nào, để mọi người nhận biết chúng ta rất mực xác tín vào Tin Mừng của Chúa Kitô”[90]. Vì vậy, Giáo hội của Thiên Chúa “mang tính lữ hành” đã trở thành một bức chân dung nổi bật ngay từ lúc khai mạc Công đồng[91]. Giáo hội là “một dấu chỉ nổi lên giữa các dân tộc (Is 5,26) giúp mọi người định hướng hành trình đi về Chân lý và Sự sống”[92]. Việc gặp gỡ các quốc gia trên thế giới, vốn được diễn tả đậm nét qua sự kiện Đức Giáo hoàng Phaolô VI đến thăm Liên Hợp Quốc, được xác định là “đoạn kết của một cuộc lữ hành đầy gian khó”[93]. Chính Công đồng đã xuất hiện như là một bước “thăng tiến về tinh thần”, trong khi các Nghị phụ chào mừng các nhà tư tưởng như là “những kẻ lữ hành trên con đường đi về Ánh sáng”[94].
20. Chuyến hành hương về Đất Thánh của Đức Phaolô VI kể trên đã được chính Đức Giáo hoàng trình bày dưới ánh sáng của linh đạo lữ hành (peregrinatio) trong những thành phần nền tảng của nó. Mục đích của những cuộc thăm viếng các địa điểm thánh thiêng là suy tôn các mầu nhiệm cứu độ chính yếu của Kitô giáo, mầu nhiệm Nhập Thể và mầu nhiệm Phục Sinh; ước muốn trở thành một dấu chỉ của cầu nguyện, của tinh thần sám hối và canh tân. Nó hướng tới việc hoàn trọn cả ba mục đích: dâng hiến Giáo hội cho Chúa Kitô, thúc đẩy sự hiệp nhất giữa các Kitô hữu và khấn xin Chúa thương xót ban hoà bình cho nhân thế[95]. Chính Công đồng, qua các hiến chế, đã tuyên bố Giáo hội “hiện diện trong thế giới nhưng đồng thời cũng là kẻ lữ hành”[96]. Bản chất lữ hành của Giáo hội, được đề cập nhiều lần[97], cho thấy khía cạnh Ba Ngôi: nguồn mạch của bản chất ấy nằm ở sứ mạng của Chúa Kitô, “Đấng đã được Chúa Cha sai đến trần gian”98; bởi thế, chúng ta “bắt đầu từ Thiên Chúa, sống nhờ Thiên Chúa và được dìu dắt để về với Thiên Chúa[99], Chúa Thánh Thần là Đấng hướng dẫn hành trình nhân loại, giúp chúng ta men theo dấu chân của Chúa Kitô[100]. Mầu nhiệm Thánh Thể và Phục Sinh làm nên trung tâm của Phụng vụ[101], tự bản chất hai mầu nhiệm ấy nhắc đến cuộc xuất hành của dân tộc Israel, nhắc đến bữa tiệc lên đường cũng như bữa tiệc Giao ước mà cuộc xuất hành đã khai mở[102] và hoàn tất[103].
21. Giáo hội lữ hành tất yếu có sứ mạng truyền giáo[104]. “Hãy đi…. làm cho muôn dân trở thành môn đệ”[105] lệnh truyền của Chúa Phục Sinh đặc biệt nhấn mạnh ở động từ “đi”, một phương thức không thể thiếu trong công cuộc rao giảng Tin Mừng cho toàn thế giới. Lương thực và kho báu cho hành trình truyền giáo chính là Lời Chúa[106] và Thánh Thể[107]. Khi phác hoạ một cái nhìn tổng hợp về hành trình của nhân loại trong đó có cả thành công và thất bại[108], Công đồng cho thấy Giáo hội là bạn đồng hành của gia đình nhân loại trên con đường lữ thứ, có đích đến siêu việt, nằm bên ngoài lịch sử trần thế[109]. Vì vậy, một kết quả phát sinh là sự kết hợp phong phú giữa lữ hành với dấn thân trong lịch sử[110], và thế giới này cũng được kêu gọi hãy tích cực cộng tác, đóng góp với Giáo hội bằng những trao đổi thiết thực và sống động[111].
22. Từ biến cố Công đồng, Giáo hội đã sống kinh nghiệm lữ hành của mình, thể hiện không những trong việc đổi mới, rao giảng Tin Mừng, dấn thân vì hoà bình, mà còn qua vô vàn các bằng chứng khác của Huấn quyền Giáo hội, đặc biệt những năm Toàn xá 1975, 1983 và 2000[112]. Đức Thánh Cha Gioan Phaolô II đã trở thành một nhà lữ hành trong thế giới. Ngài là nhà truyền giáo tiêu biểu trong hai thập niên cuối thế kỷ XX. Thông qua các chuyến tông du và những lời giáo huấn, Đức Giáo hoàng đã hướng dẫn và mời gọi toàn thể Giáo hội hãy chuẩn bị bước vào ngàn năm thứ III, kỷ nguyên mới gần đến. Các chuyến tông du mục vụ của Đức Giáo hoàng chính là “những chặng của một cuộc lữ hành đến các Giáo hội địa phương …., một cuộc lữ hành hoà bình và liên đới”[113].
23. Một đích đến nền tảng của hành trình đậm tính lịch sử hiện nay là Năm Toàn xá 2000, hướng tới thời điểm đó các tín hữu đang bước đi dưới sự hướng dẫn, chở che của Ba Ngôi Thiên Chúa. Đấy không đơn thuần là một hành trình địa lý, mà còn là một hành trình nội tâm trọng yếu, với hy vọng sẽ gặt hái được những giá trị lớn lao của năm hồng phúc như đã được ghi trong Kinh Thánh[114]. Khi lắng nghe tiếng tù và, đánh dấu thời điểm Năm thánh ở Israel, thì các nô lệ sẽ được tự do, mọi món nợ sẽ được xoá bỏ, để rồi mọi người tìm lại phẩm giá cao quý và tình liên đới trong xã hội, đất đai tiếp tục phục vụ sự sống con người, điều đó nhắc chúng ta nhớ lại nguồn gốc của mọi phúc lành chính là Thiên Chúa, Đấng “từ nơi cao thẳm đã đổ mưa xuống núi, đất chứa chan phúc lộc của Ngài”[115]. Từ đó phát sinh một cộng đồng mang tính huynh đệ hơn, tựa như cộng đoàn Giêrusalem thời Giáo hội sơ khai: “Tất cả các tín hữu hiệp nhất với nhau, và để mọi sự làm của chung. Họ đem bán đất đai của cải, lấy tiền chia cho mỗi người tuỳ theo nhu cầu”[116]. “Tuyệt nhiên giữa anh em sẽ không có người nghèo… Nếu giữa anh em, trên đất mà Đức Chúa, Thiên Chúa của anh em đã ban cho anh em, có một người anh em nghèo thì anh em đừng có lòng chai dạ đá, cũng đừng bo bo giữ của không giúp người anh em nghèo túng”[117].
V. Cuộc lữ hành của nhân loại
24. Cuộc lữ hành, bắt đầu từ Abraham, trải dài nhiều thế kỷ, là dấu chỉ về một sự chuyển động trên diện rộng và phổ quát của toàn nhân loại. Thực vậy, con người xuất hiện trong dòng lịch sử như một “kẻ lữ hành” (homo viator), một kẻ lên đường đi tìm những chân trời mới, khao khát công lý và hoà bình, ước mong chân lý và tình thương, mở ra cho cái tuyệt đối và vĩnh hằng. Việc nghiên cứu khoa học, phát triển kinh tế xã hội, cộng với những căng thẳng liên tục trong cuộc sống, rồi đến những cuộc di cư xuyên hành tinh, huyền nhiệm sự dữ và những điều bí ẩn khác bao quanh con người, tất cả cứ liên tục truy vấn, đẩy con người vào những nẻo đường mà các tôn giáo và các nền văn hoá đã vạch ra. Thêm nữa, ở thời đại chúng ta, nhân loại này, một mặt, dường như đang đạt tới những mục tiêu tích cực của tính đa dạng tự nhiên là nhất thống thế giới trong mạng lưới toàn cầu, thì mặt khác, con người lại rất nhạy cảm về tính đa nguyên trong xã hội và phải tôn trọng nét riêng của mỗi quốc gia cũng như lịch sử riêng của mỗi dân tộc; đồng thời cũng phải nói đến những tiến triển về khoa học và kỹ thuật, các cuộc đối thoại liên tôn, những thông tin được phát tán từ trung tâm của thế giới nhờ những công cụ ngày càng tân tiến, hiệu quả. Tuy nhiên, xét trên một phương diện khác, mỗi lãnh vực phát triển đang nói ở đây vẫn còn tồn tại những khiếm khuyết nào đó như thời xa xưa, nay biểu hiện ở một hình thái mới và theo một cách thức mới: những thứ ngẫu tượng của nhân loại như bóc lột kinh tế, lạm dụng chức quyền, thái độ ngạo nghễ của khoa học, cuồng tín tôn giáo.
Giữa những biểu hiện như thế của nền văn minh đương thời, ánh sáng Tin Mừng sẽ giúp các Kitô hữu khám phá ra những “diễn đàn” (areopagi) mới, nơi đó chúng ta loan báo ơn cứu độ và nhận ra những dấu chỉ của một khát vọng sâu xa, vốn có khả năng dẫn đưa các tâm hồn về nhà Cha. Dường như chẳng có gì lạ lẫm khi chúng ta thấy rằng nhân loại này trải nghiệm một sự mệt mỏi nào đó trong dòng biến chuyển không ngừng của nó, và chính lúc ấy con người ước mong tìm được một nơi nào đó, như ngôi thánh đường, để có thể nghỉ ngơi và chiếm dụng một không gian tự do cho đối thoại – với chính mình, với tha nhân và với Thiên Chúa. Các chuyến hành hương của người Kitô hữu sẽ trợ giúp cho việc tìm kiếm đó của nhân loại, giới thiệu cho nhân loại một đích đến an toàn, đảm bảo, với sự hiện diện của Chúa Kitô “vì Người đã đến viếng thăm và giải thoát dân Người ”[118].
25. Vài “cuộc di chuyển ở mức độ hoàn vũ” có tầm quan trọng đặc biệt. Chúng ta đề cập đến cuộc di chuyển trên diện rộng của những nhóm, những đoàn dân, và đôi khi là của toàn thể một dân tộc, phải đối diện với hy sinh và liều lĩnh, để chạy thoát khỏi cảnh nghèo đói, chiến tranh, thảm hoạ môi trường, mong tìm kiếm một nơi an toàn và may lành cho chính họ cũng như cho những người họ yêu thương. Không ai được phép thờ ơ trước những dòng biến chuyển mạnh mẽ này trong xã hội, chúng tác động đến toàn nhân loại, như những dòng chảy lan rộng khắp mặt đất. Không ai được vô cảm, trước những thứ bất công tự bản chất, trước những thảm kịch của cá nhân và cộng đồng, đồng thời cũng không được phép phớt lờ trước những niềm hy vọng đang nở rộ, mở ra một tương lai xán lạn, một viễn cảnh đối thoại và chung sống với nhau trong hoà bình. Đặc biệt, các Kitô hữu phải trở nên người Samaria nhân hậu trên con đường đi từ Giêrusalem tới Giêricô, phải sẵn sàng giúp đỡ và đưa người anh em chúng ta tới một quán trọ đầy tình bác ái huynh đệ, biết chung sống với mọi người trong liên đới, sẻ chia. Nhờ có “linh đạo lên đường”, chúng ta sẽ có khả năng hiểu biết, lắng nghe và chia sẻ kinh nghiệm với những kẻ sống đầu đường xó chợ, những kẻ không cửa không nhà, những kẻ lang thang vô định.
26. Những người lữ hành trên thế giới cũng có thể là những kẻ nhắm đến những tiêu điểm khác nhau, như vì muốn đi du lịch, vì muốn khám phá khoa học, hoặc vì công việc thương mại. Đấy là những hiện tượng phức tạp, mà thông thường cũng là cội rễ sinh ra lắm hậu quả tai hại dưới nhiều chiều kích khác nhau. Không ai có thể phủ nhận rằng chúng thường là nguyên nhân của bất công, của những hình thức bóc lột con người, của sự xói mòn văn hoá hoặc huỷ hoại thiên nhiên. Dẫu những hệ quả tiêu cực có thể xảy ra đi nữa, nhưng bản chất của chúng vẫn mang những giá trị tích cực của việc nghiên cứu, phát triển và thúc đẩy sự hiểu biết lẫn nhau giữa các dân tộc; những điểm này đáng được phát huy. Đối với những ai tham gia những hành trình này, thì cần giữ gìn đời sống tinh thần và nhu cầu nội tâm. Các nhân viên du lịch và thương mại cũng cần phải lưu ý, tránh không để bản thân chỉ bị thống trị bởi những lợi ích kinh tế mà thôi, nhưng còn phải hiểu chức năng nhân bản và xã hội của mình.
27. Được kết nối với điều vừa nói ở trên và rất nổi bật trong thời đại chúng ta là những cuộc lữ hành của trí tuệ con người, trong lãnh vực tin học, hay còn gọi là cuộc lữ hành ảo, nó được lan truyền theo nhiều con đường viễn thông khác nhau. Những lộ trình trí tuệ như thế này cũng khả thể xảy ra méo mó, lệch lạc và sai trái, nhưng cũng có thể trở thành phương tiện loan báo đức tin và tình thương, phương tiện chuyển trao những thông điệp tích cực, và phương tiện tiếp cận rất hữu ích, hiệu quả. Vì thế, điều quan trọng là chúng ta phải thảo ra phương án hoạt động thích hợp cho những lộ trình trí tuệ này, hầu tránh phân tán và phá huỷ sự truyền thông chân thực trong sự ồn ào náo động, với vô số thông tin chằng chéo giống như câu chuyện tháp Ba-ben thuở xưa.
28. Cũng nên để ý đến những “người hành hương phàm tục”, những người lên đường tham dự những chuyến đi văn hoá và thể thao. Những cuộc trình diễn văn nghệ, nhất là trong lãnh vực âm nhạc, quy tụ đông đảo các bạn trẻ; dòng người tham quan các viện bảo tàng, nơi thường chuyển biến thành ốc đảo chiêm niệm; các thế vận hội Olympic và các hình thức khác của đại hội thể thao; tất cả là những hiện tượng không thể bỏ qua, bởi vì chúng cũng chứa đựng những giá trị tinh thần cần được đảm bảo, bên trên những cảnh xô bồ của đám đông hoặc những lợi dụng nhằm mục tiêu thương mại.
29. Có những cuộc lữ hành mang đậm nét Kitô giáo hơn. Không phải chỉ các linh mục, nhưng cũng có nhiều gia đình và rất nhiều bạn trẻ tự ý lên đường hoặc chấp nhận được sai đến những vùng đất xa xôi, khỏi nơi ở của họ, để cộng tác với các nhà truyền giáo, vừa bằng công việc chuyên môn, vừa bằng chứng tá đời sống và lời loan báo Tin Mừng. Như một hồng ân của Chúa Thánh Thần, những người lữ hành theo hình thức này đang liên tục gia tăng. Họ tận dụng những kỳ nghỉ để lên đường; hoặc thậm chí họ trải qua suốt cuộc đời lên đường như thế. Hình ảnh biểu trưng cho những phong trào lên đường như thế của thời đại chúng ta, xét về không gian và trên hết xét về tinh thần, là những Hội nghị đại kết, ở đó những lời cầu nguyện cho sự hiệp nhất trong Giáo hội đã quy tụ các Kitô hữu lại với nhau trong một hành trình. Thêm vào đó, một điều quan trọng không kém là các cuộc gặp gỡ liên tôn, quy tụ những người nam nữ thuộc nhiều tín ngưỡng khác nhau, nhưng cùng hướng về một đích chung là niềm hy vọng và tình thương, như đã xảy ra trong ngày đại hội các tôn giáo hiệp lời cầu nguyện cho hoà bình, được tổ chức ở Assisi năm 1986.
30. Vì thế một mạng lưới đúng thực của các cuộc lữ hành đang mở rộng trên toàn hành tinh. Vài cuộc lữ hành mang tính tôn giáo, xét trong ý nghĩa trực tiếp nhất của thuật ngữ “tôn giáo”. Đích đến của các cuộc lữ hành là các thành phố và các khu đền thánh, các đan viện và các trung tâm nổi tiếng trong lịch sử. Những trường hợp khác, cuộc tìm kiếm những giá trị thiêng liêng được biểu hiện qua hành trình đi tới các vùng tự nhiên có nhiều cảnh đẹp quý hiếm, như các hải đảo hay sa mạc, các lối mòn sâu tận đáy đại dương. Địa lý phức tạp của cuộc lữ hành nhân loại này chứa đựng trong chính nó một căn nguyên sâu xa là nỗi khát khao mãnh liệt hướng về một chân trời siêu việt của chân lý, công lý và hoà bình; cuộc lữ hành ấy không ngừng nghỉ, vì bến bờ của nó ở nơi Thiên Chúa vĩnh hằng, nơi mà con người có thể đổi mới chính mình, ra khỏi nỗi thống khổ trần thế[119].
Do vậy, dẫu có nhiều căng thẳng và mâu thuẫn, nhưng cuộc lữ hành của nhân loại này vẫn tham dự vào cuộc lữ hành tất yếu hướng về Vương Quốc Thiên Chúa. Giáo hội đã được trao phó để công bố và hoàn trọn Vương Quốc ấy với lòng can đảm, trung tín và kiên trì. Chúa Kitô mời gọi mỗi người Kitô hữu chúng ta trở nên muối, men cho đời, trở nên ánh sáng cho trần gian và trở nên thành phố trên đỉnh núi cao. Chỉ với cách thức đó, nhiều con đường sẽ mở ra, những con đường của “tín nghĩa, ân tình nay hội ngộ; hoà bình, công lý đã giao duyên”[120].
Trong hành trình này, Giáo hội trở thành một lữ khách cùng với tất cả những ai chân thành tìm kiếm chân lý, công lý và hoà bình; và thậm chí Giáo hội cũng đồng hành cả với những ai lang thang đó đây, bởi vì – như thánh Phaolô, trích dẫn lời ngôn sứ Isaia, nhắc nhớ chúng ta về điều Thiên Chúa khẳng định: “Những kẻ không hỏi Ta, thì Ta đã cho gặp; những kẻ không tìm Ta, Ta đã xuất hiện cho chúng thấy”[121].
31. Vì thế, mọi dân tộc và mọi cá nhân đều có thể định hướng đời mình về mục tiêu Vương Quốc này. Mọi người đều có thể biểu lộ khát vọng của bản thân bằng hành động mang tính biểu tượng và sáng tỏ, là đi hành hương đến nhiều “thánh đô” khác nhau trên mặt đất, đến những địa điểm mà thông điệp về cái siêu việt và tình huynh đệ vang lên mạnh mẽ nhất. Trong số những địa điểm ấy, cũng phải kể đến những vùng đất đã bị đổ vỡ bởi tội lỗi, và sau đó đã được thánh hiến bởi những cuộc hành hương của con người, gần như xuất phát từ một bản năng sửa chữa nào đó. Đơn cử, chúng ta thử suy nghĩ về Auschwitz, một nơi biểu tượng cho sự diệt chủng (Shoa) dân tộc Do thái ở Châu Âu, hoặc nghĩ về Hiroshima và Nagasaki, là vùng đất bị phá huỷ tàn bạo bởi chiến tranh nguyên tử.
Nhưng, như đã nói ở trên, có hai thành phố mang giá trị là dấu chỉ cho thời đại, không chỉ cho những người Kitô hữu mà còn cho tất cả mọi người: đó là Rôma, thành phố biểu tượng cho sự hiệp nhất sứ vụ toàn cầu của Giáo hội; và Giêrusalem, là thánh địa và là nơi được tôn kính bởi tất cả những ai đi theo con đường của các tôn giáo bắt nguồn từ tổ phụ Abraham; Giêrusalem là thành phố mà từ đó Lề Luật và sấm ngôn của Yahweh lan truyền cho muôn dân[122]. Điều này nói lên đích điểm cuối cùng của hành trình nhân loại, là “thành thánh … từ Thiên Chúa, từ trời mà đến”[123]. Chúng ta sẽ đi đến nơi đó với niềm hy vọng và miệng ca hát rằng: “Chúng ta là đoàn dân đang tiến bước/ và khi nhịp bước cùng nhau, chúng ta ước mong sẽ đi đến/ một thành đô không bao giờ cùng/ một thành đô không có buồn phiền và đau khổ/ một thành đô vĩnh cửu muôn đời”[124].
Chính vì Giáo hội tôn trọng đời sống khất sĩ của Đức Phật, con đường chiêm niệm của Đạo giáo, con đường thánh về Hằng Hà của Ấn giáo, “cột trụ” của hành trình đi về cội nguồn đức tin của Hồi giáo, và những lộ trình khác cũng hướng về Tuyệt Đối, hoặc hướng về anh chị em đồng loại, thế nên Giáo hội hiệp lực với tất cả những ai thành tâm thiện chí dâng hiến chính mình để phục vụ những người đau yếu bệnh tật, những kẻ mồ côi nghèo khổ, những người lưu đày, những kẻ bất hạnh, và đồng hành với những người ấy trong “hành trình của tình huynh đệ”. Đây là ý nghĩa của Năm Toàn xá của lòng thương xót, xuất hiện ở chân trời của Thiên niên kỷ III, tiêu điểm của cuộc kiến tạo một xã hội loài người ngày càng công bằng hơn, nơi đó các món nợ công của những quốc gia đang phát triển sẽ được xoá bỏ, và mọi người tiến hành việc phân phối các tài sản trái đất cách công bằng hơn, theo tinh thần của Kinh Thánh[125].
VI. Cuộc hành hương của kitô hữu hôm nay
32. Mọi Kitô hữu được mời gọi tham dự cuộc lữ hành vĩ đại, mà Chúa Kitô, Giáo hội và nhân loại đã thực hiện và phải tiếp tục hoàn thành trong lịch sử. Đền thánh mà người Kitô hữu quy hướng về phải trở thành “Lều Hội Ngộ”, tên mà Kinh thánh đặt cho nhà tạm chứa giao ước[126]. Thực vậy, ở đó diễn ra một cuộc gặp gỡ nền tảng, mặc khải nhiều chiều kích khác nhau và được trình bày dưới nhiều phương diện khác nhau. Chính vì nhiều khía cạnh như thế mà chúng ta có thể thảo ra những chương trình mục vụ chăm lo cho các cuộc hành hương.
Đối với các Kitô hữu, việc hành hương được xem là một cuộc cử hành đức tin, biểu lộ lòng tôn thờ, và được thực hiện một cách trung thành theo truyền thống, với cảm thức tôn giáo mạnh mẽ, và cũng được xem là việc hoàn trọn cuộc hiện hữu Vượt Qua của mỗi người[127].
Tính năng động của các cuộc hành hương cho thấy rõ một vài giai đoạn trong chuyến đi mà khách hành hương thực hiện. Những giai đoạn ấy trở thành mô thức của đời sống đức tin. Giai đoạn khởi hành cho thấy quyết định của con người muốn tiến tới đích điểm và đạt được những mục tiêu thiêng liêng trong ơn gọi của Bí tích Rửa tội; giai đoạn lên đường dẫn họ tới tình liên đới với anh chị em và tới sự chuẩn bị cần thiết cho cuộc gặp gỡ Chúa Kitô; giai đoạn kính viếng đền thánh mời gọi họ lắng nghe Lời Chúa và cử hành Bí tích; cuối cùng, giai đoạn trở về nhắc nhớ sứ mạng của Kitô hữu trong thế giới hôm nay, trở thành chứng nhân của ơn cứu độ và trở nên những người đi xây dựng hoà bình. Cần ghi nhớ rằng, ở từng giai đoạn hành hương, dù thực hiện theo nhóm hoặc cá nhân, các Kitô hữu đều phải biểu lộ rõ nét hành vi thờ phượng, vì điều này sẽ cho thấy chiều kích đúng đắn của chúng, cùng với việc tận dụng những bối cảnh khác nhau như đã được đề nghị trong các sách phụng vụ cho mục đích này.
Những khía cạnh bắt buộc tất cả mọi chuyến hành hương cần phải được thực hiện cách hài hoà với lòng tôn kính các truyền thống riêng nơi mỗi dân tộc và phù hợp với các điều kiện của khách hành hương. Đó là nhiệm vụ của Hội đồng Giám mục ở mỗi quốc gia, soạn thảo các chỉ dẫn mục vụ thích hợp nhất cho những hoàn cảnh khác nhau và thiết định những cấu trúc mục vụ cần thiết giúp nhận ra những điều đó. Khi chăm lo mục vụ cho các cuộc hành hương giáo phận, cần nhận ra vai trò nổi bật của các khu đền thánh. Nhưng, đồng thời, các giáo xứ và các đoàn thể giáo hội khác cũng phải được trình bày trong những cấu trúc mục vụ này, vì giáo xứ có liên hệ trực tiếp với các cuộc hành hương và thường là những địa điểm khởi hành của các nhóm hành hương đông đúc nhất.
Hoạt động mục vụ phải thực hiện được những điều đó, để rồi thông qua các tính chất đặc biệt của mỗi cuộc hành hương, mà người tín hữu hoàn thành một hành trình đức tin hữu ích[128]. Nhờ có huấn giáo thích hợp và hỗ trợ chu đáo từ phía tác nhân mục vụ, mà việc trình bày các khía cạnh nền tảng của việc hành hương Kitô giáo đã mở ra những viễn cảnh mới cho việc thực hiện hành hương trong đời sống Giáo hội.
33. Mục đích trên hết mà cuộc hành hương hướng tới là lều hội ngộ với Thiên Chúa. Ngôn sứ Isaia đã đề cập đến lời Thiên Chúa phán: “Nhà của Ta sẽ được gọi là nhà cầu nguyện cho mọi dân”[129]. “Ở cuối con đường, nơi đó trái tim khổ đau của kẻ lữ hành mong ước gặp thấy thánh nhan Thiên Chúa”[130]; khu Đền thánh là nơi hoàn trọn lời Chúa hứa rằng: “Đôi mắt Ta và trái tim Ta sẽ luôn luôn ở đấy”[131], khách hành hương đến Đền thánh sẽ gặp thấy huyền nhiệm Thiên Chúa, khám phá ra tình yêu và lòng thương xót của Thiên Chúa. Tín hữu hành hương sẽ có kinh nghiệm này cách đặc biệt khi cử hành Thánh Thể, mầu nhiệm Vượt Qua, Chúa Kitô là “viên mãn của mặc khải về mầu nhiệm khôn dò của Thiên Chúa”[132]; cũng tại các khu Đền thánh, con người chiêm niệm Thiên Chúa, Đấng luôn sẵn lòng trao ban ân sủng trong Đức Thánh Mẫu Maria[133], và Đấng được tán dương rất mực tuyệt vời nơi các thánh nhân[134]. Trong các chuyến hành hương, người tín hữu nhận biết rằng “từ bối cảnh, gốc gác của mình, con người (…) được mời gọi tới đàm đạo với Thiên Chúa”[135], và nhờ thế, con người được trợ giúp để khám phá ra rằng con đường mà chúng ta lãnh nhận, để “ở lại trong sự hiệp nhất nguyên thuỷ với Thiên Chúa”, chính là Đức Kitô, Lời đã thành xác phàm. Hành trình của người Kitô hữu phải cho thấy “điểm trọng yếu này, bởi đó là dấu cho biết Kitô hữu hành hương khác biệt với tất cả khách hành hương của các tôn giáo khác”[136]. Xét cách toàn thể, các cuộc hành hương phải chỉ ra rằng “đối với nhân loại, Đấng Tạo Hoá không phải là một quyền năng nặc danh và xa xôi nào đó, nhưng là Chúa Cha”[137], và tất cả chúng ta là con cái của Người, là anh chị em trong Chúa Kitô. Cần lưu ý điều chỉnh định hướng mục vụ, sao cho chân lý nền tảng của đức tin Kitô giáo[138] không bị lu mờ bởi các phong tục hay truyền thống văn hoá, hoặc bởi những phong trào hay những đường lối tinh thần mới. Tuy nhiên, hoạt động mục vụ sẽ phải nhắm tới mục tiêu là không ngừng hội nhập các sứ điệp tin mừng vào văn hoá của mỗi dân tộc.
Cuối cùng, hiệu năng của các Đền thánh sẽ được lượng định qua khả năng đáp ứng nhu cầu mạnh mẽ muốn “gặp gỡ Thiên Chúa và gặp lại bản thân trong thinh lặng và chú tâm”,[139] đấy là điều mà mọi người cảm nhận được ở bên dưới nhịp điệu điên cuồng của cuộc sống hiện đại. Lộ trình và đích đến của các cuộc hành hương dẫn tới sự tăng trưởng đức tin và hiệp thông với Thiên Chúa qua lời cầu nguyện, và cũng từ đấy, điều ngôn sứ Malakhi xưa kia đã nói nay được thành toàn: “Từ đông sang tây, Danh Ta thật cao cả giữa chư dân; và ở khắp nơi, người ta dâng lễ hy sinh và lễ vật tinh tuyền kính Danh Ta, bởi vì Danh Ta thật cao cả giữa chư dân – Đức Chúa các đạo binh phán”[140].
34. Các cuộc hành hương dẫn đến lều hội ngộ với Lời Chúa. Cảm nghiệm nền tảng của khách hành hương phải là cảm nghiệm về sự lắng nghe, bởi vì “lời Chúa sẽ phán ra từ Giêrusalem”[141]. Vì vậy, quyết tâm tiên khởi của hành trình thánh thiêng này là việc loan báo tin mừng, vốn là sứ mạng đã ăn sâu vào bản tính của các Đền thánh[142]. Việc công bố, tuyên đọc và suy niệm Tin Mừng phải đi kèm với từng giai đoạn trên chuyến hành hương và phải được thực hiện khi người tín hữu tham quan Đền thánh, đúng như lời Thánh Vịnh xưa kia đã nhắc đến: “Lời Chúa là ngọn đèn soi con bước, là ánh sáng chỉ đường con đi”[143[.
Các giai đoạn của cuộc hành hương, những hoàn cảnh thúc đẩy, những đích điểm nhắm đến, cộng với sự háo hức, ước mong gắn với đời sống hằng ngày, tất cả làm nên “mảnh đất” đang sẵn sàng đón nhận Lời Chúa[144]; từ đó, Lời Chúa trở nên sức mạnh của niềm tin, nên lương thực của linh hồn, nên nguồn mạch tinh ròng và vĩnh cửu cho đời sống thiêng liêng[145].
Toàn bộ hoạt động mục vụ chăm sóc các chuyến hành hương đều phải nỗ lực tập trung vào chủ đích đem khách hành hương đến gần Lời Chúa hơn. Một mặt, phải sắp xếp, chuẩn bị sẵn một chương trình huấn giáo thích hợp cho đời sống đức tin của khách hành hương, được diễn tả bằng ngôn ngữ văn hoá qua việc sử dụng các phương tiện truyền thông hiện đại. Mặt khác, khi chuẩn bị chương trình huấn giáo nhằm giải thích những sự kiện được tổ chức tại các nơi thánh và giải thích bản chất của các sự kiện ấy, thì vẫn không được quên trình bày các chân lý đức tin theo một phẩm trật đúng đắn146, và lồng trong khung cảnh của hành trình phụng vụ của Giáo hội[147].
35. Các cuộc hành hương cũng dẫn tới lều hội ngộ với Giáo hội, “cộng đoàn của những người cùng được kêu gọi bởi Lời Chúa, quy tụ thành Dân Thiên Chúa. Nhờ được nuôi dưỡng bởi Mình Thánh Chúa, họ hợp thành Thân thể Chúa Kitô”[148]. Kinh nghiệm sống chung với những anh chị em hành hương cũng trở thành cơ hội để tái khám phá dân Thiên Chúa, một dân đang lữ hành về Giêrusalem hoà bình, trong lời tán dương và ca ngợi, trong tình yêu của một thân thể duy nhất là Chúa Kitô. Khách hành hương phải cảm nhận chính mình là một thành viên trong gia đình của Thiên Chúa, xung quanh có rất nhiều anh chị em cùng một đức tin, dưới sự hướng dẫn của “vị Mục tử vĩ đại của đoàn chiên”[149], Đấng dẫn dắt chúng ta “qua những nẻo đường ngay chính vì Danh Người”[150] dưới sự hướng dẫn hữu hình, cụ thể của các vị mục tử địa phương, mà Chúa đã trao cho sứ mạng dẫn dắt dân Người.
Khi các cuộc hành hương được thực hiện bởi một Giáo xứ, một đoàn thể Giáo hội, một Giáo phận hoặc những đoàn thể lớn hơn, chúng trở thành một dấu chỉ của đời sống Giáo hội[151]. Trong những trường hợp này, người ta có thể nhận ra rằng tất cả những ai tham dự hành hương thì quy tụ lại với nhau làm nên một thành phần của Giáo hội, theo ơn gọi và chức vụ riêng của họ. Sự hiện diện của một vị linh hoạt tâm linh có tầm quan trọng đặc biệt. Sứ mạng vị này nằm trong tác vụ tư tế, theo đó các linh mục “quy tụ gia đình Thiên Chúa lại với nhau trong tình huynh đệ hiệp nhất sống động, và dẫn dắt đoàn chiên đến với Chúa Cha nhờ Chúa Kitô, trong Chúa Thánh Thần,”[152]. Nhằm thi hành sứ vụ này, các linh mục phải có một chương trình huấn giáo đặc biệt, để chuyển trao Lời Chúa cách trung thành và rõ ràng, và cần chuẩn bị tâm lý thích hợp để có thể chào đón và hiểu biết sự khác biệt giữa các đoàn khách đến hành hương. Các linh mục cũng cần hiểu biết lịch sử và nghệ thuật, để hướng dẫn các khách hành hương đi vào kho tàng giáo lý thể hiện trong các tác phẩm nghệ thuật, chúng là những bằng chứng thường hằng của đức tin Giáo hội trong các khu Đền thánh[153].
Mặt khác, khi thi hành tác vụ của mình, các linh mục cũng không bao giờ được quên chức năng đặc biệt của người giáo dân trong một “Giáo hội hiệp thông”[154]. Việc giáo dân tham gia vào đời sống phụng vụ[155] và đời sống huấn giáo của cộng đoàn Giáo hội[156], và khả năng giáo dân trình bày diện mạo Giáo hội trong mỗi nhu cầu khác nhau của con người[157] làm cho họ dễ cộng tác – sau khi chuẩn bị hợp lý và đặc biệt – vào việc cổ võ các cuộc hành hương và giúp đỡ anh chị em trong suốt chuyến hành hương.
Chăm sóc mục vụ cho các cuộc hành hương cũng đòi hỏi phải có sự hỗ trợ tinh thần tương tự dành cho những ai đến hành hương từ những nhóm nhỏ hoặc theo tư cách cá nhân. Trong bất cứ trường hợp nào, người chịu trách nhiệm đón tiếp ở các Đền thánh đều phải sắp xếp trước những phương tiện cần thiết cho khách hành hương, giúp cho khách hành hương nhận ra rằng, chuyến hành hương của họ là một thành phần trong cuộc lữ hành đức tin của toàn thể Giáo hội.
Việc khách hành hương hội ngộ với Giáo hội và việc họ cảm nghiệm mình là thành phần của Thân Thể Chúa Kitô sẽ thúc đẩy tiến trình canh tân đời sống, làm mới lại những lời đã cam kết khi lãnh nhận Bí tích Rửa tội. Một cách nào đó, các cuộc hành hương cũng tái hiện hành trình đức tin mà trước đây đã dẫn họ tới giếng rửa tội[158], và bây giờ được biểu hiện cách mới mẻ nhờ việc họ tham dự vào các Bí tích.
36. Tuy nhiên, Đền thánh cũng là lều hội ngộ với Bí tích Hoà Giải. Thực vậy, khi đến Đền thánh, tâm hồn của khách hành hương được chuyển biến; ở đó người ta xưng tội, ở đó người ta được tha thứ và biết tha thứ, ở đó họ trở thành thụ tạo mới nhờ Bí tích Hoà giải, ở đó họ cảm nghiệm lòng thương xót và ân sủng của Thiên Chúa. Vì thế, khách hành hương lặp lại kinh nghiệm của người con hoang đàng tội lỗi, kẻ đã trải qua các gian nan, thử thách và biết sám hối, biết ôm lấy những hiến lễ là cuộc trở về, ăn chay, hy sinh. Nhưng anh ta cũng cảm thấy niềm vui khi được Cha ôm ấp, một người Cha giàu lòng thương xót, Đấng đưa anh ta từ cõi chết về với sự sống: “Con Ta đã chết nay lại sống; đã thất lạc nay lại tìm thấy”[159]. Vì vậy, các Đền thánh phải thường xuyên cử hành Bí tích Hoà giải, có chương trình phụng vụ được chuẩn bị tốt nhất, có các thừa tác viên luôn sẵn sàng ngồi toà vào thời gian đã ấn định, có sách cầu nguyện và sách hát, để việc sám hối cá nhân được ghi dấu thánh và được thực hiện đúng như Giáo hội hướng dẫn.
Các cuộc hành hương đến Đền thánh phải là một hành trình hoán cải, được nuôi dưỡng bởi một niềm hy vọng vững chắc vào chiều sâu và sức mạnh vô tận của ơn tha thứ do Thiên Chúa trao ban; một con đường hoán cải “cho thấy yếu tố nổi bật nhất trong chuyến hành hương của mỗi người trên trần thế trong thân phận kẻ lữ hành (in statu viatoris)”[160].
37. Đích đến của các cuộc hành hương phải là lều hội ngộ Thánh Thể với Chúa Kitô. Nếu Kinh Thánh là quyển sách hạng nhất của những người lữ hành, thì Bí tích Thánh Thể là tấm bánh nuôi dưỡng họ trên đường đi, vì đó là lương thực cho ông Êlia trong hành trình tới núi Horep[161]. Hoà giải với Thiên Chúa và với anh chị em sẽ dẫn đến việc cử hành Thánh Thể. Điều này hỗ trợ những giai đoạn khác nhau trong các chuyến hành hương, mà các chuyến hành hương lại phải phản ánh hành trình xuất hành - vượt qua của con người, nhưng trên hết là cuộc lữ hành của Đức Kitô, Đấng đã cử hành lễ Vượt Qua của Người tại Giêrusalem, mà chặng cuối của hành trình, Đức Giêsu hướng về thập giá và vinh quang. Vì vậy, theo những chỉ dẫn phụng vụ tổng quát và những chỉ dẫn của các Hội đồng Giám mục địa phương, “ở những Đền thánh, các phương tiện của ơn cứu độ phải được chuẩn bị sẵn sàng cho mọi tín hữu: bằng cách công bố Lời Chúa, khích lệ đời sống Phụng vụ, đặc biệt cử hành Thánh Thể và sám hối, và khuyến khích những hình thức đạo đức bình dân phù hợp”[162].
Cần có chương trình mục vụ dành cho các khách hành hương đến Đền thánh để cử hành những sự kiện đặc biệt của cuộc đời, với việc lắng nghe Lời Chúa và cử hành Thánh Thể. Trong niềm vui của sự kiện đó, mong rằng họ sẽ nhận ra Lời Chúa mời gọi hãy trở nên những sứ giả Tin Mừng trong đời sống thường nhật và trở nên những người đi xây dựng Nước Thiên Chúa, kiến tạo công lý và hoà bình.
38. Từ đó, dễ dàng hiểu được rằng các cuộc hành hương cũng là lều hội ngộ với tình yêu. Ở đây, trên tất cả là tình yêu của Thiên Chúa, Đấng đã yêu thương chúng ta đến nỗi trao ban Con của Người cho trần gian. Tình yêu này không chỉ được bày tỏ qua việc Đức Kitô trở nên một hy lễ chuộc tội chúng ta, mà còn được thể hiện qua những dấu lạ như chữa lành hay ủi an, vì chính Chúa Kitô đã làm những điều đó trong suốt cuộc đời trần thế của Người, và điều này vẫn còn được lặp lại trong chiều dài lịch sử của các khu Đền thánh.
“Vì Thiên Chúa đã yêu thương chúng ta trước, nên chúng ta cũng phải yêu thương nhau”[164]. Tình yêu được nuôi dưỡng trong suốt chuyến hành hương, bằng việc giúp đỡ những người nghèo khổ nhất, chia sẻ lương thực, thời gian và hy vọng, với nhận thức rằng chỉ trong cách thức này chúng ta mới có được những người bạn cùng lữ hành trên đường. Một biểu hiện quý giá của lòng bác ái như thế là tập tục được thực hiện ở vài nơi, qua đó các tín hữu hành hương diễn tả tâm tình đạo đức qua việc quyên góp tài vật để giúp đỡ những anh chị em nghèo khổ nhất. Hoạt động mục vụ nên khích lệ những việc làm bác ái như thế, và ghi nhớ rằng phải luôn tôn trọng cảm nghiệm của khách hành hương và những sáng kiến của họ khi tỏ bày ý định trao quà, giúp đỡ người khác. Trong ý nghĩa này, nên chú ý nhiều đến công việc đang được tiến hành trong một vài Đền thánh, đó là cộng tác với nhiều tổ chức bác ái, để trợ giúp cộng đồng các quốc gia đang phát triển. Phải dành tình thương đặc biệt cho những người đau ốm trong đoàn hành hương, vì lời Chúa dạy: “Các ngươi làm điều đó cho một trong những kẻ bé mọn nhất đây là các ngươi đã làm cho chính Ta vậy”[165]. Trợ giúp những khách hành hương đau ốm là biểu hiện quan trọng nhất của tình yêu, sẽ nuôi dưỡng tâm hồn các Kitô hữu đang tiến về Đền thánh. Trên tất cả, những khách hành hương đau ốm phải nhận được sự tiếp đón nồng hậu nhất. Do đó, cần phải có những cách tiếp đón, cung cấp các dịch vụ, chuẩn bị phương tiện thông tin truyền thông và di chuyển, tân trang các thiết bị và điều hành với lòng nhiệt thành, quan tâm và yêu thương. Về phần mình, những người đau ốm nên để cho tình yêu của Chúa Kitô chiếu sáng tâm hồn, nhờ thế biết sống cuộc đời đau yếu của mình như một hành trình ân sủng và quà tặng cho chính bản thân. Việc hành hương đi tới các Đền thánh, nơi đó ân sủng của Thiên Chúa được biểu hiện thông qua “những dấu hiệu” đặc biệt, sẽ giúp cho những người đau ốm trở thành những nhà rao giảng Tin Mừng ngay giữa cộng đoàn những người đau khổ. Vì thế, từ việc là “những đối tượng cần đến lòng thương xót”, họ trở thành “những chủ thể cam kết hành động”, “những kẻ lữ hành của Thiên Chúa” đúng nghĩa trên mọi nẻo đường thế giới.
39. Tuy nhiên, các cuộc hành hương cũng dẫn tới lều hội ngộ với nhân loại. Tất cả các tôn giáo trên thế giới, như đã đề cập ở trên, cũng có những hành trình thánh thiêng và những vùng đất thiêng liêng của họ. Ở mọi nơi trên trái đất, chính Thiên Chúa trở nên một cuộc hội ngộ với kẻ lữ hành và Người công bố lời hiệu triệu hoàn vũ đến thông dự trọn vẹn vào niềm vui của Abraham[166]. Đặc biệt, ba tôn giáo độc thần lớn được mời gọi tái tìm kiếm “lều hội ngộ” trong đức tin, nhờ đó họ có thể minh chứng và xây dựng một nền công lý và hoà bình của Đấng Mêsia trước mọi dân tộc, để giải phóng lịch sử.
Về phía những người chăm sóc mục vụ, phải đặc biệt chú ý: các Đền thánh Kitô giáo là đích đến của nhiều chuyến hành hương do các tín hữu thuộc các tôn giáo khác nhau thực hiện, vì truyền thống thế tục và vì những vấn đề di cư hiện nay. Điều này thu hút chương trình mục vụ của Giáo hội, tập trung đáp ứng các hoạt động: tiếp khách, đối thoại, hỗ trợ và biểu lộ tình huynh đệ đại đồng[167]. Hiếu khách, nồng hậu tiếp đón những người đến viếng Đền thánh, chắc chắn sẽ giúp họ khám phá ra ý nghĩa lớn lao của các chuyến hành hương. Đối với họ, Đền thánh là nơi tôn kính, mà chính chúng ta phải tỏ lộ lòng tôn kính trước hết qua niềm tin tưởng tuyệt đối vào Chúa Kitô, Đấng cứu độ nhân loại[168].
Cũng cần lưu ý rằng, ngoài việc tổ chức các hội nghị đại kết và buổi họp mặt liên tôn, các Kitô hữu phải tới gần những ai tìm kiếm Thiên Chúa với một trái tim chân thành qua các nẻo đường tinh thần, thậm chí cách mò mẫm “tuy rằng Thiên Chúa không ở nơi xa xôi gì”[169]. Chuyến hành hương của họ, thường được thực hiện ở vùng đất lạ, dẫn tới hiểu biết thêm về các truyền thống và văn hoá khác nhau. Vì thế, hành hương phải được chuyển thành một cơ hội hiệp thông trong kết đoàn với những giá trị của các dân tộc khác, của những anh chị em trong nhân loại mà mỗi chúng ta chia sẻ trong cùng nguồn gốc từ một Đấng Sáng Tạo.
Những chuyến hành hương cũng là thời gian sống chung với những người ở các độ tuổi khác nhau và có các nền tảng giáo dục khác nhau. Cần phải đi với nhau, để có thể tiếp tục đồng hành trong đời sống xã hội và giáo hội. Các bạn trẻ đi theo những nẻo đường của họ và hướng tới ngày Đại Hội Giới Trẻ thế giới; đôi khi những người cao niên và các bệnh nhân, cùng đi với các bạn trẻ, hướng về những Đền thánh cổ truyền. Ngay trong sự khác biệt của họ, các khách hành hương cùng nhau hoàn trọn điều mà Thánh vịnh xưa đã nói: “Bậc vua chúa cũng như hàng lê thứ, khanh tướng công hầu, thủ lãnh trần gian, ai là nam thanh, ai là nữ tú, khắp mặt bô lão, khắp mặt nhi đồng! Nào ca tụng thánh danh Đức Chúa, vì thánh danh Người cao cả vô song và oai phong vượt quá đất trời”[170].
40. Các chuyến hành hương cũng có mục đích là lều hội ngộ cá nhân với Thiên Chúa và với chính mình. Bị đánh mất trong sự đa dạng của những lo toan cuộc sống hằng ngày, con người cần khám phá chính mình nhờ việc suy niệm, cầu nguyện, kiểm điểm lương tâm, thinh lặng. Trong lều thánh là khu đền thánh người ta đến hành hương, họ phải tự vấn linh hồn “sẽ ở lại trong bóng đêm” bao lâu, như Isaia đã thể hiện trong ca khúc của người lính canh: “Sáng đến rồi và cả đêm cũng đến, còn muốn hỏi gì cứ việc hỏi. Nhưng hãy trở lại đây, hãy đến đây”[171]. Những câu hỏi quan trọng về ý nghĩa hiện hữu, về sự sống, sự chết, về cùng đích của đời người, phải vọng lại trong tâm hồn của khách hành hương, để rồi hành trình họ đi sẽ không chỉ là một sự chuyển động của thể xác nhưng còn là một hành trình của tâm hồn. Trong sự tĩnh tại nội tâm, Thiên Chúa sẽ mặc khải chính Ngài một cách chuẩn xác là một “tiếng gió hiu hiu”[172] làm lay chuyển tâm hồn và hiện hữu của con người. Chỉ trong cách thức này, khách hành hương sẽ không quay lại tính xao nhãng và nông cạn khi họ về nhà, nhưng bảo tồn được một khoảnh khắc sáng láng mà họ đã nhận được trong linh hồn và sẽ cảm thấy nhu cầu cần phải lặp lại cái cảm nghiệm “thành toàn cá nhân” trong tương lai, “ấp ủ trong lòng giấc mộng hành hương”[173]. Thế rồi, khách hành hương hoàn tất lộ trình, có sự hỗ trợ của Giáo hội qua lời cầu nguyện và những thực hành tận hiến đơn giản nhất, qua những giây phút thinh lặng cầu nguyện riêng tư, qua việc chiêm niệm xuất phát từ tâm hồn của những kẻ nghèo khổ nhất, những kẻ “hướng đôi mắt (…) vào tay ông chủ”[174].
41. Trong lúc hành hương, nhiều người cũng có cơ hội để đi vào lều hội ngộ vũ trụ với Thiên Chúa. Các Đền thánh thường toạ lạc trong những nơi có khung cảnh rộng lớn, thể hiện những hình thức nghệ thuật hấp dẫn; các Đền thánh thường tập trung những địa danh lịch sử xa xưa; chúng cho thấy một nền văn hoá cao cấp và phổ thông. Vì thế, các cuộc hành hương không nên bỏ qua chiều kích tinh thần này. Trên tất cả, cần hiểu rằng một khuynh hướng đánh giá cao thiên nhiên sẽ mặc khải chiều kích tâm linh của con người hiện đại. Điều này đã có thể trở thành chủ đề của nhiều giờ phút suy niệm và cầu nguyện, từ đó khách hành hương tán dương Thiên Chúa vì các tầng trời công bố vinh quang Người[175], và họ có thể cảm nhận rằng mình được kêu gọi trở thành một người phục vụ thế giới trong thánh thiện và công bình[176].
Cũng nên chú ý rằng, xét trên một vài cách thức, mỗi cuộc hành hương đều biểu lộ một khía cạnh du lịch tôn giáo, được hoạch định không chỉ vì kho tàng văn hoá của con người, nhưng còn hướng về một sự thành toàn đời sống tinh thần. Chiêm niệm cái đẹp là một nguồn mạch đời sống tâm linh. Vì vậy, “trong các Đền thánh hoặc ở những khu vực bên cạnh đó, phải trưng bày hợp lý và giữ gìn cẩn thận các tác phẩm nghệ thuật nổi tiếng”[177]. Phải giới thiệu cho khách hành hương những kho tàng này, thông qua những lời chỉ dẫn hoặc các vật dụng khác nữa, để rồi, nhờ cái đẹp nghệ thuật và đặc tính tự phát của những chứng tích đức tin lâu đời này, họ có thể vui mừng ca khen Thiên Chúa và hy vọng nhờ nghệ thuật[178], nhiều người có thể bình thản chiêm niệm những điều kỳ diệu trong vũ trụ, đồng thời “nhờ nét hùng vĩ và vẻ đẹp của các loài thụ tạo (…), bằng loại suy, họ chiêm ngắm tác giả của chúng”[179].
Hoạt động mục vụ phải quan tâm đến tất cả những ai rảo bước hành hương vì nhiều lý do khác, như thói quen văn hoá hoặc tận dụng thời gian rảnh. Cách thức trình bày những nơi chốn và những công trình nghệ thuật sẽ chỉ ra mối tương quan đặc biệt của chúng với hành trình tâm linh của con người, với đích đến thiêng liêng mà chúng dẫn tới con người đến, với kinh nghiệm đức tin đã khởi nguồn từ chúng; những nơi chốn và những công trình ấy vẫn còn sống động. Phải cung cấp thông tin này cho những ai tổ chức các chuyến đi, như thế, người ta sẽ biết tôn trọng hết mức những nơi chốn và công trình nghệ thuật, để chúng có thể cộng tác thực sự vào kho tàng văn hoá phong phú và góp phần thăng tiến tinh thần của khách du lịch.
42. Cuối cùng, các chuyến hành hương cũng thường là con đường để đi vào lều hội ngộ với Đức Maria, Mẹ Thiên Chúa. Nơi Mẹ Maria, hành trình của Ngôi Lời đến với trần thế đã gặp gỡ hành trình đức tin của cả nhân loại[180], Mẹ là “Đấng đã tiên phong trong cuộc lữ hành đức tin”[181], vì thế Mẹ trở nên “ánh sao soi sáng cho hành trình rao giảng Tin Mừng”[182] của toàn thể Giáo hội. Các khu Đền thánh lớn kính Đức Mẹ (như Lộ Đức, Fatima hay Loreto; Czestochowa, Altötting hay Mariazell; Guadalupe, Aparecida hay Luján) và nhiều Đền thánh nhỏ khác nữa, có cả hàng ngàn hàng vạn dân địa phương thể hiện tâm tình tận hiến, có thể là những nơi sáng giá cho các cuộc gặp gỡ với Đức Kitô, Con dấu ái của Mẹ, Đấng Mẹ trao cho chúng ta. Cung lòng của Mẹ chính là thánh điện đầu tiên, là lều hội ngộ giữa Thiên Chúa và nhân loại, nơi đó Thánh Thần ngự xuống và “quyền năng Đấng Tối Cao rợp bóng” trên Mẹ[183].
Các Kitô hữu lữ hành với Đức Maria trên mọi nẻo đường yêu thương và cũng gắn kết với bà Elizabeth, đại diện cho các anh chị em trên thế giới, mà chúng ta phải liên kết với họ trong sợi dây đức tin và tâm tình ngợi khen Thiên Chúa[184]. Lời tán tụng Magnificat đã trở thành một bài ca bất hủ, không chỉ thuộc về cuộc lữ hành của Đức Maria, nhưng còn là của mỗi người chúng ta trong niềm hy vọng185. Các Kitô hữu cùng đi với Đức Maria trên các nẻo đường thế giới, tiến thẳng tới đồi Canvê và ở bên cạnh Mẹ, như người môn đệ được Chúa thương mến xưa đã ở cạnh Mẹ; nhờ thế, Chúa Kitô trao Mẹ cho chúng ta, và Mẹ trở thành Mẹ của mỗi người Kitô hữu chúng ta[186]. Các Kitô hữu cùng lữ hành với Đức Maria trên con đường đức tin, để cuối cùng đi đến Phòng tiệc ly, và ở đó, cùng với Mẹ, chúng ta đón nhận hồng ân Thánh Thần từ Chúa Phục Sinh, Con của Mẹ,
Phụng vụ và đạo đức Kitô giáo cung cấp cho khách hành hương rất nhiều mẫu thức mà nhờ đó, họ có thể đến với Mẹ Maria, một người đồng hành với nhân loại. Họ phải tham khảo những mẫu thức này, trên hết, ghi nhận rằng những việc đạo đức hướng về Đức Trinh nữ Maria phải thể hiện rõ ràng chiều kích Ba Ngôi và Kitô luận một cách thực chất, cơ bản[188]. Bằng việc nuôi dưỡng tâm tình yêu mến và dâng hiến cho Mẹ[189], khách hành hương sẽ làm phong phú thêm kho tàng các việc đạo đức, tận hiến cho Mẹ trong đời sống Giáo hội, bằng những hình thức mới và những cách biểu hiện mới xuất phát từ cảm thức sâu thẳm nhất trong tâm hồn.
Kết luận
43. Các cuộc hành hương biểu trưng cho kinh nghiệm của “con người lữ hành” (homo viator), kẻ đã lên đường ngay từ khi rời khỏi cung lòng của mẹ, trên hành trình trải qua không gian và thời gian của cuộc đời. Đây là kinh nghiệm nền tảng của Israel, một kinh nghiệm đang hướng về miền đất hứa của ơn cứu độ và tự do hoàn toàn; đây cũng là kinh nghiệm của Đức Kitô, Đấng đã về trời từ vùng đất Giêrusalem, nhờ đó, Người mở ra con đường về với Chúa Cha; đây còn là kinh nghiệm của toàn thể Giáo hội, vốn đang bước đi trên dòng lịch sử hướng về Giêrusalem trên trời; đây cũng là kinh nghiệm của toàn thể nhân loại vốn đang hướng về niềm hy vọng và sự viên mãn. Mỗi khách hành hương nên tuyên xưng: “Nhờ ân sủng Thiên Chúa, tôi là một con người và là một Kitô hữu; bằng hành động của tôi, một kẻ tội lỗi vô cùng; bằng thân phận của tôi là một lữ khách không có chỗ tựa đầu, là một kẻ trong số những người bé mọn nhất đang lang thang từ nơi này đến nơi khác. Tài sản của tôi là một chiếc bị trên đôi vai với một mẩu bánh mì khô và một quyển Kinh Thánh mà tôi mang dưới tấm áo của mình. Hàng trang của tôi chẳng có cái gì khác nữa.”[190[
Lời Chúa và Thánh Thể trợ giúp chúng ta trong hành trình hướng về Giêrusalem Thiên Quốc. Các Đền thánh là một dấu chỉ hữu hình, sống động về điều này. Khi chúng ta đi tới nơi đó, các cánh cổng Nước Trời sẽ mở ra, chúng ta sẽ bỏ lại trang phục lữ hành và những hành trang cơ bản của người lữ khách, rồi bước vào ngôi nhà đích thực của chúng ta một cách dứt khoát, để “ở với Thiên Chúa chúng ta mãi mãi”[191]. Nơi đó, Người sẽ ở giữa chúng ta như “một Đấng phục vụ”[192[, chia sẻ bữa ăn với chúng ta, ở bên cạnh chúng ta”[193].
Ngày 11 tháng 04 năm 1998,
Đức Giáo hoàng Gioan Phaolô II cho phép xuất bản tài liệu này.
Vaticano, 25 tháng 4 năm 1998,
Hồng y Giovanni CHELI, Chủ tịch
Tổng giám mục Francesco GIOIA, Tổng thư ký
1 1 Sb 29, 15.
Hồng y Giovanni CHELI, Chủ tịch
Tổng giám mục Francesco GIOIA, Tổng thư ký
