Thời sự Thần học - số 1, tháng 01/2008, tr.
Phan Tấn Thành 😐
I. Thần học về Thập giá
Chúng ta bắt đầu với thần học Kinh thánh về Thập giá. Trước tiên, chúng ta cần đi ngược dòng thời gian để nhìn lại Thập giá trong khung cảnh lịch sử của nó. Tiếp đến, chúng ta hãy xem các tác giả Tân ước đã nghĩ gì về việc đức Giêsu phải chịu chết trên Thập giá.
1. Nhục hình Thập giá
Vào thời của đức Giêsu, Thập giá tiên vàn là một nhục hình. Trong đế quốc Rôma, Thập giá là một hình phạt dành cho các trọng tội. Tội nhân thường bị đánh đòn, và sau đó phải vác thanh ngang tới pháp trường. Có hai hình thức Thập giá. Một thứ giống như chữ T (thanh ngang được chồng lên chóp của cây gỗ đứng); một thứ giống hình chữ thập, với bản án ghi vào ở trên thanh ngang. Thêm vào đó, cũng có nhiều kiểu để treo tử tội: thường là y bị lột hết áo xống, và bị cột hoặc đóng đinh vào khổ giá, có khi đầu bị dốc ngược xuống đất. Nói chung, đây là một hình phạt chỉ dành cho lớp bần đinh hoặc nô lệ, các tên đại tặc hay là phiến loạn; các công dân Rôma không phải chịu hình phạt này trừ khi nào họ đã bị tước quyền công dân. Ngoài sự đau đớn do cuộc hành hình gây ra, hình phạt Thập giá còn mang thêm tính cách ô nhục: tử tội không được an táng, nhưng phải phơi thây giữa trời làm mồi cho chim muông dã thú. Vì tính cách nhục nhã như vậy nên không ai muốn làm anh hùng bằng cái chết trên Thập giá. Cũng vì lý do đó mà việc tôn kính đức Kitô trên thập tự là cả một chuyện điên rồ hèn hạ: không những thánh Phaolô đã viết như vậy trong thư thứ nhất gửi tín hữu Corintô vào khoảng 20 năm sau biến cố xảy ra, mà rồi một thế kỷ sau đó (khoảng 150-153) trong quyển sách "Hộ giáo" (Apologia I,13,4), thánh Giustinô còn ghi nhận rằng: dân ngoại coi chúng tôi là bọn khùng bởi vì đã tôn một tên tử tội trên Thập giá làm Đấng Tạo dựng đất trời.
2. Từ tường thuật hình khổ Thập giá tới suy niệm về ý nghĩa Thập giá dựa theo bốn tác giả Phúc âm.
Việc Đức Giêsu chết trên Thập giá là một biến cố lịch sử, được tất cả bốn tác giả Phúc âm thuật lại; biến cố đó cũng được ghi chép nơi các sử gia Rôma (như Tacitus, Annales XV, 44-45) và Do thái (Josephus Flavius, Antiquitates Judaicae XVIII, 64). Những người hoài nghi về sử tính của Phúc âm thì chỉ nêu nghi vấn chung quanh những đoạn viết về lời giảng hay về phép lạ của đức Giêsu, chứ không hề đụng tới câu chuyện bị chết trên Thập giá. Các Kitô hữu cũng không hổ thẹn gì để chấp nhận sự kiện thầy mình đã bị xử án giống như các tên trộm cướp. Thậm chí M. Kaeler cho rằng lúc đầu Phúc âm là bản tường thuật về cuộc tử nạn của đức Giêsu trên thập giá, rồi về sau người ta mới thêm một phần dẫn nhập để giải nghĩa lý do gì đã đưa tới sự cố đó.
Dù những giả thuyết về tiến trình sự thành hình của bốn Phúc âm thế nào đi nữa, một điều rõ ràng mà chúng ta nhận thấy là tất cả bốn thánh sử đều khá đồng nhất khi thuật lại cuộc tử nạn của đức Giêsu, với ba hồi chính: 1/ Ngài bị bắt; 2/ bị xét xử và lên án; 3/ bị đóng đinh.
1/ Trong hồi thứ nhất (xức dầu ở Betania, tiệc ly, hấp hối trong vườn cây dầu), chúng ta thấy rằng đức Giêsu đã biết và đã báo trước điều sắp xảy ra cho mình, và giải thích lý do và ý nghĩa của nó: điều đó cần phải xảy ra để hoàn tất sứ mạng. Tuy bề ngoài Ngài bị bắt nhưng kỳ thực là Ngài đã được trao nộp theo chương trình của Chúa Cha.
2/ Hồi thứ hai diễn ra ở hai tòa: Do thái và Rôma, kết thúc với án tử hình được thi hành ngay tức khắc. Các thánh sử đều quả quyết rằng bản án đó bất công vì đức Giêsu không có tội tình gì hết.
3/ Hồi thứ ba gồm có việc đóng đinh vào Thập giá, chết và an táng. Giọng văn kín đáo, gọn gàng, không có những chi tiết lâm ly bi đát.
Nên biết thêm là ngoài những chương thuật lại cuộc Tử nạn, Phúc âm ít khi nói tới Thập giá. Xem ra các Kitô hữu đầu tiên chấp nhận việc đức Giêsu chịu đóng đinh vào Thập giá như là một sự kiện đã xảy ra, nhưng họ ngượng ngùng khi nhắc tới chuyện kinh hoàng ô nhục đó. Họ tìm cách lục lọi các bản văn Kinh thánh (mà ta gọi là Cựu ước) để tìm hiểu lý do và ý nghĩa của nó trong chương trình của Thiên Chúa: tại sao Thiên Chúa lại để cho đức Giêsu bị trao nộp và chết cách thảm thương như vậy? Vì thế, dần dần các tín hữu ít nghĩ tới chính cây thập giá cho bằng suy gẫm nhiều hơn về việc đức Kitô chết trên Thập giá. Nói khác đi, các thánh sử không chú trọng tới cây Thập giá cho bằng tới ý nghĩa của việc đức Giêsu chịu chết trên Thập giá xét trong toàn thể sứ mạng của Ngài. Việc đóng đinh trên Thập giá chỉ là một hồi trong tấn kịch dài hơn.
Thánh Matthêo và Marcô trình bày đức Giêsu như một người hoàn toàn công chính đã bị bắt bớ và bị hãm hại vì sứ mạng của mình. Việc thiết lập bí tích thánh thể (được đặt ở hồi thứ nhất của cuộc tử nạn) đã trình bày ý nghĩa của cái chết của đức Giêsu như là sự trao hiến mạng sống của mình cho những người anh chị em. Kế đó người công chính đã lần lượt bị các bạn hữu của mình bỏ rơi, bị những người đồng đạo Do thái xét xử và nộp cho quân Rôma để bị giết. Hơn thế nữa, Mt (27,46) và Mc (15,34) còn nhấn mạnh tới việc đức Giêsu bị bỏ rơi trên thập tự: "Chúa ôi, Chúa ôi, tại sao Chúa bỏ con?".
Đã có nhiều giải thích khác nhau về ý nghĩa của lời than ấy, chẳng hạn như: đó là tiếng kêu tuyệt vọng, tiếng kêu phản kháng, hoặc chỉ bộc lộ tình trạng tối tăm trong tâm hồn vì không thể hiểu được đường lối của Thiên Chúa. Dù sao, thì Thiên Chúa vẫn thinh lặng; hay nói đúng hơn, Thiên Chúa đã trả lời qua sự thinh lặng. Thực vậy, vào lúc mà tối tăm bao trùm khắp mặt đất, ra như vùi lấp hết những công trình của Thiên Chúa, thì này viên đội trưởng đã thốt lên : "Ông này quả thực là con Thiên Chúa" (Mc 15,39). Chính lúc xem ra tuyệt vọng hơn cả, lúc mà xem như đức Giêsu bị Thiên Chúa bỏ rơi, thì viên đội trưởng lại nhận được ánh sáng mặc khải để khám phá ý nghĩa hoàn toàn trái ngược: không phải là đức Giêsu bị Thiên Chúa bỏ rơi, nhưng mà chính đức Giêsu đã phó mặc mạng sống mình cho Thiên Chúa, và Chúa Cha đã trao ban mình cho Con.
Luca đánh dấu thêm một bước tiến nữa trong việc suy niệm về ý nghĩa thập giá. Không những viên đội trưởng đã tuyên xưng rằng đức Giêsu hoàn toàn vô tội, nhưng nhờ cái chết của Ngài mà bao nhiêu người đã được ơn trở lại: Simon Phêrô đã khóc lóc sau khi chối bỏ thầy, Simon Cirênê đã cải hoán từ chỗ bị cưỡng bách phải tháp tùng đức Giêsu tới chỗ vác Thập giá như một môn đệ theo thầy; một số phụ nữ đã đấm ngực than khóc thống hối; một tên tử tội cũng ăn năn. Nhất là những giây phút chót của đức Giêsu trên Thập giá đã trở thành cao điểm của ơn cứu chuộc: đức Giêsu đã xin Chúa Cha tha tội cho những lý hình; và ơn cứu chuộc được thể hiện cách cụ thể khi mà tên trộm lành được hứa vào nước trời ngay hôm ấy. Sau cùng, lời cuối cùng của đức Giêsu trước khi tắt thở biểu lộ lòng tín thác vô biên nơi Chúa Cha: "Lạy Cha, con xin phó thác thần trí con trong tay Cha" (Lc 23,46). Như vậy, đối với Luca, việc đức Giêsu chịu chết trên Thập giá không còn phải là chuyện hành hình của một tử tội nữa, nhưng là một biến cố cứu rỗi.
Gioan thì nhìn Thập giá như sự bộc lộ của vinh quang Thiên Chúa: đức Kitô bị treo lên Thập giá là biểu trưng của việc Ngài được nhấc lên khỏi mặt đất để thu hút mọi sự về với mình (Ga 12,32). Trong Phúc âm thứ bốn, cuộc tử nạn bắt đầu với việc rửa chân cho các môn đệ và di chúc về tình yêu: đức Giêsu giải thích ý nghĩa cái chết của mình như một cử chỉ tình nguyện để bộc lộ tình yêu dành cho các bằng hữu. Chính Ngài đi ra đón những kẻ lùng bắt mình. Cuộc tra tấn dã man biến thành lễ nghi phụng vụ, khi đức Giêsu khoác tấm áo đỏ với vòng gai, và bản án là Vua (Ga 19,14.19). Thánh Gioan lặng lẽ theo dõi những giây phút chót của đức Giêsu trên Thập giá, ghi chú những cử chỉ nhằm hoàn tất Kinh thánh: từ việc ký thác bà mẹ cho môn đệ, việc nhắp những giọt giấm cho tới việc bị ngọn giáo đâm thủng sườn; nhất là Gioan nhận định về những hậu quả của cái chết: máu, nước, Thánh Thần, biểu hiệu của mạch sống mới. Thập giá trở thành nơi bộc lộ của vinh quang Thiên Chúa: Thiên Chúa tỏ vinh quang của tình yêu khi ban Con một mình cho nhân loại; nơi đức Giêsu, Thập giá không phải là một nhục hình nhưng là ngai tòa mà Ngài hành sử vương quyền, không phải vương quyền theo nghĩa trần tục nhưng là vương quyền của tình yêu.
Như vậy ta thấy nơi bốn quyển Phúc âm đã có một diễn trình từ chỗ tường thuật một biến cố kết liễu cuộc đời của đức Giêsu cho đến chỗ khám phá ra ý nghĩa của biến cố trong kế hoạch của Thiên Chúa.
II. Thần học của thánh Phaolô về Thập giá
Các tác giả Phúc âm không chỉ tường thuật lại cảnh Đức Giêsu bị xử án và bị chết trên Thập giá, nhưng còn tìm cách giải thích ý nghĩa của Thập giá trong chương trình của Thiên Chúa. Phần này trình bầy về suy tư của Thánh Phaolô và các tông đồ về Thập giá của đức Kitô. Tiếp đến, là các đoạn văn Tân ước nói về Thập giá dành cho những ai muốn làm môn đệ của đức Kitô. Sau cùng, là khái quát về lòng tôn kính Thập giá trong phụng vụ và đời sống của tín hữu
1. Thánh Phaolô với Thập giá
Nơi các tác phẩm của thánh Phaolô và của các thánh tông đồ, Thập giá được trình bày dưới khía cạnh của một việc tuyên xưng, hoặc trong lời giảng hoặc trong phụng vụ. Trong những bài giảng đầu tiên của Phêrô (đựơc ghi lại trong sách Tông đồ công vụ), việc đức Giêsu bị người Do thái nộp cho Philatô xử tử trên Thập giá đã trở thành một biến cố cứu độ: Thiên Chúa đã suy tôn đức Giêsu làm Đức Chúa và vị Cứu tinh (Cv 2,36; 4,10; 10,39; 13,29). Lời tuyên xưng trong lời giảng của các thánh tông đồ cũng trở thành lời tuyên xưng đức tin của các tín hữu, đặc biệt là khi cử hành phụng vụ: "Đức Kitô đã chết vì tội chúng ta, theo lời Kinh thánh" (1Cr 15,3); "Đức Giêsu Kitô đã hạ mình, vâng lời cho đến nỗi bằng lòng chịu chết, chết trên cây thập tự" (Phil 2,8); nhưng cái chết đó đã trở thành nguyên cớ (chính vì thế) cho sự siêu tôn: Đức Giêsu Kitô là Chúa. Thư gửi Colosse 1,19 cho thấy lời tuyên xưng dưới hình thức của thánh ca: "Thiên Chúa đã muốn làm cho tất cả sự viên mãn hiện diện ở nơi Người, cũng như muốn nhờ Người mà làm cho muôn vật được hòa giải với mình. Nhờ máu Người đổ ra trên Thập giá, Thiên Chúa đã đem lại bình an cho mọi loài dưới đất và muôn vật trên trời".
Dĩ nhiên, khi nghe các tông đồ và các tín hữu tuyên dương một tội phạm bị xử tử trên Thập giá, nhiều người đã thấy chói tai và không khỏi đặt câu hỏi: phải chăng các Kitô hữu là bọn người cuồng tín? Thế nhưng, thay vì tránh né nói tới Thập giá để khỏi gây hiểu lầm, thánh Phaolô đã dám đi thẳng vào vấn đề trong thư thứ nhất gửi tín hữu Corintô. Thánh Phaolô tuyên bố rằng lời giảng về Thập giá mang tính chất nghịch lý, bởi vì nó tuyên dương quyền năng thượng trí của Thiên Chúa ở nơi mà người đời coi là điên rồ: "Dân do thái thì đòi phép lạ, dân hy lạp thì tìm lý lẽ cao siêu; còn chúng tôi lại rao giảng một đức Kitô trên Thập giá, một điều vấp phạm cho dân do thái và điều dại dột đối với dân hy lạp. Thế nhưng, đối với ai được gọi, dù là do thái hay hy lạp, thì đó là một vị Cứu tinh với quyền năng và khôn ngoan của Thiên Chúa; bởi lẽ sự dại dột của Chúa thì khôn ngoan hơn con người gấp bội, và sự yếu ớt của Thiên Chúa thì mạnh mẽ hơn con người trăm lần" (1Cr 1,18-25).
Thánh Phaolo còn thêm: "Khi ở với anh em, tôi không biết chuyện gì khác ngoài đức Giêsu Kitô, đức Giêsu Kitô trên Thập giá" (1 Cr 2,2). Chúng ta đừng nên coi lời lẽ của Phaolô như là một thứ thuật ngữ hùng biện! Việc đức Giêsu chịu chết trên Thập giá thực sự là chuyện ô nhục đồi tệ thực trước mặt người Do thái và người Hy lạp! Đối với Do thái, tử thi đã là vật ô uế rồi, lại còn phơi bày giữa trời nữa thì quả là đồ bị Chúa rủa bỏ (x. Gal 3,13). Thánh Phaolo chấp nhận cái phản ứng hợp lý đó, và dùng nó làm lập luận nghịch lý để trình bày kế hoạch cứu rỗi của Thiên Chúa: chính qua Thập giá của đức Kitô mà chúng ta nhận thức được khuôn mặt đích thực của Thiên Chúa: sự hèn yếu của Ngài thì mạnh mẽ hơn quyền lực của con người trăm ngàn lần (x. 2 Cr 13,4).
Tiếp tục đào sâu ý nghĩa cứu độ từ Thập giá, thánh Phaolô kể ra những hồng ân trọng đại mà Thiên Chúa ban cho nhân loại từ cái hình khổ của đức Kitô, đó là: sự toàn thắng trên các lực lượng của sự dữ và ơn tha thứ tội lỗi. Cái chết của đức Kitô được coi như một hy lễ; ngoài yếu tố Thập giá, tác giả của thư gửi Do thái phân tích thêm yếu tố "máu", biểu hiệu của việc hiến mạng sống vì tình yêu (Dt 9,11-12). Thư gửi Ephêsô tuyên dương Thập giá như dụng cụ mang lại ơn hòa giải cho nhân loại: từ một đối tượng đáng khinh bỉ trước mặt dân Do thái lẫn dân Hy lạp, Thập giá đã được đức Kitô biến thành nơi hòa giải, phá đổ bức tường ngăn cách giữa dân do thái với dân ngoại cũng như sự thù nghịch giữa nhân loại với Thiên Chúa (Ep 2,15-16). Như vậy từ chỗ là biểu tượng của oán thù, nhờ đức Kitô mà Thập giá trở nên nơi thi thố tình yêu và sự hòa giải giữa Thiên Chúa với loài người, và hòa giải giữa loài người với nhau. Thập giá không phải chỉ là một biến cố kết liễu cuộc đời đức Giêsu, nhưng nó mang một giá trị vĩnh cửu: tác giả của sách Khải huyền và của thư thứ nhất Phêrô trình bày thần học của chiên sát tế và vinh hiển trên ngai.
2. Thập giá của môn đệ
Tân ước không những chỉ nói tới Thập giá của đức Kitô mà còn nói tới thập giá của môn đệ muốn đi theo Ngài. Phúc âm để lại hai lời mời gọi môn đệ vác Thập giá để theo thầy. "Ai muốn theo tôi thì hãy từ bỏ mình đi, vác Thập giá của mình và đi theo tôi. Quả thực, ai muốn cứu mạng sống mình thì sẽ mất; còn ai mất mạng sống vì danh nghĩa Tin mừng thì sẽ cứu được nó" (Mc 8,34-9,1; xc. Mt 10,38-39; Lc 9,23-27). - "Ai không vác lấy Thập giá của mình và theo tôi thì không xứng đáng với tôi" (Mt 10,38; xc 16,24). Thực ra tuy là hai lời mời gọi nhưng kỳ thực chỉ có một lời kêu gọi, diễn đạt một đàng là dưới hình thức tích cực ("hãy vác Thập giá đi theo tôi) và một đàng là dưới hình thức tiêu cực ("Ai không vác Thập giá đi theo tôi). Lời kêu gọi đó hướng tới hết mọi người (công thức tích cực theo Mt được dành cho các môn đệ, Mc đi nhằm tới đám đông có mặt với các môn đệ, còn Luca thì nói cho tất cả). Việc vác Thập giá là điều kiện cần thiết để "đi theo đức Giêsu"; nó đòi hỏi phải từ bỏ mình, từ bỏ những mối liên hệ gia đình (Mt 10,37), và đưa tới sự mất mạng sống. Trong những lời vừa nói, Thập giá không còn được hiểu theo nghĩa đen của một khổ hình nữa, nhưng đã được đồng hóa với chính bản thân đức Giêsu, kẻ bị chết trên Thập giá như biểu hiệu của sự hiến thân phục vụ tha nhân.
Thánh Phaolô đã hiểu điều kiện làm môn đệ của đức Kitô như là thông dự vào Thập giá của Ngài: "tôi đã được đóng vào Thập giá cùng với đức Kitô: không còn phải tôi sống nữa song là đức Kitô sống trong tôi" (Gal 2,19). Dĩ nhiên ở đây Phaolô không hiểu theo nghĩa là mình cũng phải lãnh chịu khổ hình bị đóng đinh vào Thập giá giống như đức Giêsu trước đây, nhưng Phaolô đã mở rộng tất cả các chiều kích thần học của Thập giá. Tiên vàn là Phaolô muốn đến lãnh nhận tất cả những hồng ơn cứu chuộc phát sinh từ cái chết và sự phục sinh của đức Kitô ; ơn cứu chuộc ấy được thông cho ta qua bí tích thánh tẩy (x. Rom 6,1-11). Kế đó, hồng ơn đã nhận lãnh cần phát sinh một sinh lực mới nơi người tín hữu: người tín hữu phải đóng đinh tiêu diệt nơi thân xác mình tất cả những đam mê tội lỗi (xc Gal 5,24). Hơn thế nữa, người tín hữu cần phải tìm cách diễn tả sự thông dự vào những đau khổ của đức Kitô (xc 2Cor 4,10) trong cuộc đời của mình, đặc biệt qua những cuộc bách hại gặp phải trên đường truyền giáo. Trong bối cảnh ấy Phaolô nói tới "những người bị bách hại vì Thập giá của đức Kitô" (Gal 6,12), và tuyên bố rằng mình đang mang trên thân thể những dấu thương (stigmata) của đức Kitô (Gal 6,17). Thậm chí Phaolô còn đi tới chỗ quả quyết rằng:"tôi bổ túc trong thân xác hay chết của tôi những chi còn thiếu nơi những gian nan của đức Kitô, nhằm sinh ích cho thân thể của Ngài là Hội thánh" (Col 1,24). Phaolô lấy làm hãnh diện vì Thập giá của Chúa Giêsu Kitô; "nhờ đó thế gian đã bị đóng vào Thập giá đối với tôi và tôi đối với thế gian" (Gal 6,14).
3. Việc tôn kính Thập giá
Từ những dòng suy niệm trên đây, chúng ta thấy rằng Thập giá mang một ý nghĩa sâu đậm đối với Kitô giáo: nói được là nó trở thành biểu tượng của chính đức Kitô. Tuy nhiên, lòng tôn sùng hình ảnh Thập giá xuất hiện khá muộn. Một lý do chính có lẽ là tại vì nó gợi lên cảnh tượng của một nhục hình ghê tởm. Vì thế mà trước khi hoàng đế Constantinô ra lệnh bãi bỏ khổ hình Thập giá trong đế quốc Rôma, người ta ít thấy các biểu tượng tôn kính Thập giá. Trong các hang toại đạo, có một biểu tượng na ná dưới hình thức chiếc neo tàu. Trái lại, trong khu vực Palatinô ở Rôma, người ta thấy một bức họa châm biếm vẽ một người bị treo trên Thập giá với đầu con lừa đang khi có một người khác đang tỏ dấu tôn kính, với những dòng chữ chua như sau: "Alexamênô đang thờ lạy chúa nó".
Từ sau khi Constantinô thắng trận nhờ dấu Thập giá, thì Thập giá thay đổi ý nghĩa. Như đã nói, hình phạt Thập giá bị loại khỏi hinh luật. Đối lại, các Kitô hữu đã dùng tài nghệ của mình để trang hoàng Thập giá dưới những dạng thức khác nhau. Họ không chỉ giới hạn vào việc họa lại Thập giá lịch sử trên núi Can vê, nhưng hoặc được trang hoàng với những viên ngọc bích, hoặc diễn tả như cây xum xê hoa trái. Cũng nên biết là vào thời ấy, các Kitô hữu chỉ tôn kính cây Thập giá chứ không có hình tượng của đức Giêsu. Tại sao vậy? Có lẽ vì họ không muốn trở lại cảnh Ngài phải chết nhục nhã đang khi mà họ thâm tín rằng Ngài đã sống lại vinh hiển: bởi thế họ muốn trình bày Thập giá như là nguồn sống, như là biểu hiệu của sự chiến thắng. Nói chung, bên Đông phương, mỗi khi phải trưng bày đức Kitô trên Thập giá thì người ta dùng hai mẫu tự Hy lạp bắt đầu danh xưng (giống như chữ X và P), hoặc là dùng hình con chiên (chiên sát tế nói trong sách Khải huyền) và kể cả đức Kitô phục sinh. Còn bên Tây phương, từ thế kỷ XII dần dần các nghệ sĩ muốn trở về với cảnh tượng lịch sử và tâm lý, họa lại đức Giêsu hấp hối, đầu đội mạo gai và mình mang đầy thương tích.
Trong những thế kỷ đầu, việc tôn kính Thập giá đức Kitô đưa tới linh đạo muốn thông dự vào khổ nạn của Ngài nhất là qua sự tử đạo. Nhưng từ thế kỷ thứ 4, nhất là kể từ khi tục truyền kể là tìm lại được chính Thập giá thực của đức Kitô (năm 326), thì việc tôn kính Thập giá được phát triển trong phụng vụ, đặc biệt vào ngày thứ 6 tuần thánh. Thập giá được ca ngợi như là cây gỗ đã mang lại ơn cứu rỗi cho thế giới. Từ thế kỷ 11, bên Tây phương phát triển lòng tôn kính các sự khổ nạn của Chúa, với việc suy gẫm những chặng đường mà Chúa đã đi qua cũng như những lần đã té ngã. Lúc đầu mỗi địa phương trình bày một hình thức suy niệm (thí dụ 7 lần Chúa ngã) hoặc những chặng dừng chân (có khi lên tới 47 chặng). Hình thức 14 chặng hiện nay đã được ấn định vào đầu thế kỷ 17 tại Tây ban nha. Cạnh việc suy gẫm con đường Thập giá của đức Kitô cũng không thể thiếu hình ảnh của đức Maria cùng chia sẻ những đau khổ với Con mình (bài ca Stabat mater dolorosa).
Lòng tôn sùng Thập giá cũng còn được biểu lộ qua dấu thánh giá mà tín hữu vạch ra trên mình đang khi kêu cầu danh Chúa Ba Ngôi. Tục lệ này đã xuất hiện ít là từ thế kỷ thứ 2. Vào khoảng năm 211, Tertulliano đã kể lại như một thói quen đã thịnh hành: "Chúng tôi làm dấu Thập giá trên trán vào mỗi bước đi và cử động, khi khởi sự và kết thúc việc làm; khi mặc áo, khi chỗi dậy, khi tắm rửa, khi ăn uống, khi thắp đèn vào buổi chiều tối, khi ngồi xuống và trong bất cứ công chuyện gì" De corona militum 3,4)
Cũng nên biết là trong lịch sử có nhiều hình thức làm dấu thánh giá. Từ thế kỷ thứ hai, người tín hữu đã có thói quen vạch dấu thánh giá trên trán bằng ngón tay cái hay ngón hay trỏ. Đến thế kỷ thứ bốn, thì làm dấu thánh giá trên ngực nữa. Còn dấu thánh giá trên môi thì mãi tới thế kỷ thứ 8 mới thấy nói tới. Đó là cái mà chúng ta quen gọi là làm dấu thánh giá kép.
Còn dấu thánh giá đơn vạch từ trán xuống ngực và qua hai vai thì xuất hiện riêng tư từ thế kỷ thứ 5, nhưng chỉ được phổ biến từ thế kỷ thứ 10 trong các đan viện. Hồi thế kỷ thứ 13, ĐGH Innocente III khuyên nên làm dấu thánh giá như vậy với ba ngón tay, từ trán xuống ngực, rồi từ vai phải sang vai trái. Thế nhưng qua thế kỷ sau, thì người ta làm dấu với 5 ngón tay, và đổi ngược thứ tự hai vai, nghĩa là từ trái sang phải. Trong khi bên Tây phương, thì khi làm dấu thánh giá như vậy, người ta quen đọc: Nhân danh Cha và Con và Thánh Thần; bên Đông phương thì người ta dùng nhiều công thức khác nhau, tỉ như: "Lạy Chúa chí thánh ! Lạy Chúa Chí thánh và Hùng mạnh ! Lạy Chúa Chí thánh, Hùng mạnh và Bất tử, xin thương xót chúng con!"
Các tác giả đã vạch ra ba ý nghĩa chính của cử chỉ làm dấu, đó là: tuyên xưng, kêu cầu và hiến dâng.
a. Nó là sự tuyên xưng rằng chúng ta là Kitô hữu; chúng ta đã để cho đức Kitô ghi ấn trên bản thân chúng ta, cũng như tuyên xưng việc Ngài đã cứu rỗi chúng ta nhờ Thập giá.
b. Dấu Thập giá cũng là lời kêu van, xin Chúa đến giúp chúng ta nhờ sức mạnh cứu rỗi từ Thập giá.
c. Dấu Thập giá có ý nghĩa hiến dâng, bởi vì chúng ta dâng cho Chúa công việc sắp khởi sự, trong tinh thần vâng lời và phục vụ giống như đức Kitô, ngõ hầu làm vinh danh cho Thiên Chúa Ba Ngôi.
III. Thập giá trong thần học cổ điển
Sau khi rảo qua những suy tư về Thập giá trong Kinh thánh, chúng ta sẽ bàn tới những suy tư của các giáo phụ và các nhà thần học.
Kinh thánh gắn liền Thập giá với ơn cứu rỗi của nhân loại. Chúng ta đọc thấy những lời tuyên xưng đức tin về ý nghĩa của cái chết của đức Kitô: tuy không mắc tội tình gì nhưng Ngài đã phải chết trên Thập giá; thế nhưng, đó không phải là cái chết oan uổng, bởi vì theo 1 Cor 15,3: Đức Kitô đã chết vì tội chúng ta, theo như lời Sách thánh. Công thức còn được thánh Phaolô lặp lại ở nhiều nơi khác nữa, thí dụ như: 1Tx 5,9; 2Cr 5,14-21; Rm 4,25. Những lời tuyên bố khi thiết lập bí tích Thánh Thể cũng cho thấy rằng máu của đức Kitô được đổ ra "để mang lại ơn tha thứ tội lỗi cho muôn người" (Mt 26,28; xc. Mc 14,24; Lc 22,20). Ngoài ơn tha thứ tội lỗi, thánh Phaolô cũng còn nêu bật rất nhiều hồng ân khác như hiệu quả của Thập giá, thí dụ như: ơn trở thành công chính, ơn cứu chuộc, sự bình an hòa giải (Rom 3,24; Col 1,20)
Các giáo phụ và các nhà thần học thời Trung cổ đã đặt câu hỏi về ý nghĩa của cái chết của đức Giêsu đối với chúng ta: tại sao Tân ước lại quả quyết đức Kitô chết vì chúng ta? làm thế nào mà cái chết của đức Kitô trên Thập giá có sức mang lại ơn cứu độ cho chúng ta? Đây là vấn đề mà trong quá khứ quen được bàn trong thiên về công hiệu cứu chuộc của Thập giá, nhưng gần đây đã bị xét lại vì muốn tìm lối giải thích hợp với tư tưởng Kinh thánh hơn.
Để trả lời cho câu hỏi về mối liên hệ giữa cái chết của đức Giêsu trên Thập giá với ơn cứu chuộc ban cho nhân loại, các giáo phụ và nhà thần học đưa ra nhiều lời giải thích khác nhau, tóm được vào 3 khuynh hướng chính: mẫu gương; giá chuộc; hy lễ.
1/ Dựa trên đoạn văn Phúc âm theo thánh Gioan 19,37 (Họ sẽ nhìn thấy kẻ họ đâm thâu), các giáo phụ tiên khởi cho rằng thập giá là mặc khải của Thiên Chúa, giống như ánh sáng chiếu tỏa ra giữa đêm tối. Vài giáo phụ khác, khi chú giải đoạn văn 1Pr 2,21 (đức Kitô đã chịu đau khổ vì anh em, để lại một mẫu gương cho anh em dõi bước theo Ngài), đã nêu bật giá trị của Thập giá ở chỗ nó là bài học, tấm gương và chứng tá. Dù sao chúng ta cũng đừng nên quên rằng từ thánh Irênêo, các giáo phụ đã coi sự cứu độ được ban cho nhân loại không phải chỉ nguyên từ Thập giá nhưng mà ngay từ lúc đức Kitô nhập thể, khi Thiên Chúa kết hợp với nhân tính để chữa trị và thánh hóa nó. Nói khác đi, toàn thể cuộc đời đức Kitô (từ khi nhập thể, giáng trần, trong thời ẩn dật tại Nadaret lẫn những lời nói việc làm trong khi hoạt động công khai) đều trở nên mầu nhiệm cứu độ.
2/ Một số giáo phụ giải thích ơn cứu độ do Thập giá mang lại theo chiều hướng chuộc lại, nghĩa là giải thoát con người khỏi quyền lực tội lỗi. Thập giá là nơi diễn ra cuộc giao tranh giữa đức Giêsu với các lực lượng của sự dữ và sự chết. Trước đây, trong vườn địa đàng, vì một cây mà con người bị làm nô lệ cho ma quỷ; giờ đây, nhờ cây Thập giá, Thiên Chúa qua đức Giêsu đã đến trợ giúp con người trong cuộc giao tranh và và chiến thắng. Thực ra tư tưởng "chuộc lại" đã gặp thấy trong Tân ước, thí dụ như thánh Phaolô ví Thiên Chúa như một ân nhân đã bỏ một số tiền ra để chuộc một nô lệ. Tân ước dùng hình ảnh đó để mô tả việc con người được giải thoát khỏi cảnh nô lệ của lề luật cũ, của cái chết và tội lỗi nhờ cái chết của đức Giêsu (Gal 3,13; 4,4; 2 Cor 5,21; Col 2,14; một cách tương tự như vậy: Tt 2,14; 1 Pr 1,18).
Tuy nhiên đó chỉ là một hình ảnh loại suy, khi mà sự dữ và cái chết được nhân cách hóa như những ông chủ đang xiềng xích con người. Tư tưởng chính mà Phaolô muốn nói là: con người được giải thoát khỏi tội lỗi và cái chết và được trở về sống trong ơn nghĩa Chúa. Phaolô không có đề cập tới cái giá phải trả để chuộc lại. Thế nhưng về sau, các giáo phụ và các nhà thần học lại giải thích theo từ ngữ pháp lý: vì tội lỗi mà con người phải làm nô lệ của ma quỷ; cho nên đức Kitô phải nộp mình chết thay cho con người để chuộc nó lại. Cái chết của đức Kitô trở nên giá chuộc tội. Tuy cùng dùng một từ ngữ "chuộc lại", nhưng ý nghĩa của nó nơi thần học kinh viện không hoàn toàn trung thực với ý nghĩa của Tân ước nữa.
3/ Một chiều hướng khác thì dựa vào tư tưởng hy lễ (hiến tế) đã được Kinh thánh nói tới, nhất là "hy lễ xá tội" ở trong thư gửi Hi bá chương 9 và 10. Hy lễ được giải thích như là một hồng ân mà Thiên Chúa ban cho con người qua Con của mình để nhờ đó con người có thể hiến dâng cho Thiên Chúa hy lễ thiêng liêng. Việc con người hiến dâng mạng sống mình cho tha nhân thì cũng giống như việc đức Giêsu đã hiến mình làm hy lễ vâng phục và yêu mến lên Chúa Cha vậy (Ep 5,2). Mặt khác, tác giả của thư gửi Hi bá cũng nhấn mạnh rằng hy lễ của đức Kitô hoàn toàn khác với các hy lễ trước đó, bởi vì giá trị của nó không phải là máu me sát tế đổ ra, nhưng là tinh thần vâng phục (Dt 5,8; 10,1). Các giáo phụ cũng không ngừng lặp đi lặp lại rằng Thiên Chúa không có cần tới hy lễ; nếu Chúa muốn hy lễ thì chỉ là vì loài người mà thôi. Đó là đạo lý của các giáo phụ được thánh Augustinô diễn tả trong De Civitate Dei X,5-20.
Tiếc rằng kể từ thánh Anselmô, hy lễ xá tội được giải thích hoàn toàn theo phạm trù triết học và pháp lý, hơn là dựa trên đạo lý của toàn bộ Kinh thánh. Theo lập luận này, Thiên Chúa nhân hậu muốn tha tội cho con người, nhưng đồng thời cũng cần phải tôn trọng sự công bằng nữa. Tội lỗi đã gây ra sự xáo trộn trật tự, làm xúc phạm đến Thiên Chúa công thẳng vô cùng; vì thế mà cần phải có Con Thiên Chúa mới có khả năng dâng lên hy lễ của chính mạng sống mình (có giá trị vô cùng) thì mới có thể khôi phục lại trật tự. Từ đó Thập giá được giải thích theo chiều hướng là hy lễ sát tế đền bồi phép công thẳng của Chúa (đức
Kitô đền tội thay cho chúng ta, hứng lấy tất cả những hình phạt mà chúng ta đáng phải chịu: substitutio, expiatio); còn chiều kích tình yêu trao hiến, vâng phục không được nêu bật.
Có lẽ khuyết điểm lớn của thần học trong quá khứ là khi sử dụng các từ ngữ của Kinh thánh họ đã giải thích các từ ngữ ấy theo triết lý hay pháp luật mà bỏ qua toàn thể bối cảnh của mặc khải. Thực vậy, khi Kinh thánh nói tới sự "công bằng" của Thiên Chúa, thì chúng ta đừng nên hiểu theo nghĩa như ông chủ nợ khắc nghiệt, hạch sách cho tới đồng xu cuối cùng. Ngay từ Cựu ước, sự "công bằng" của Thiên Chúa ám chỉ việc Ngài giữ lời hứa, lòng trung tín đối với giao ước. Tuy rằng Israel có thất trung, nhưng Thiên Chúa không rút lời. Tư tưởng đó được nối dài qua Tân ước, nơi mà Thiên Chúa bày tỏ sự công bằng qua việc duy trì lời hứa: chính Ngài không ngừng yêu thương nhân loại cho dù tội lỗi của loài người gây ra bao nhiêu rối loạn. Ngài đứng ra khởi xướng cuộc giao hòa với nhân loại nhờ đức Kitô. Như thế chúng ta đừng hiểu sự "công bằng" của Thiên Chúa như là "công thẳng", nhưng phải nói là sự "trung tín" thì mới đúng. Một cách tương tự như vậy, các từ ngữ đọc thấy trong KT như là "công trạng", "chuộc lại", "hy lễ", "làm nguôi lòng" cần phải hiểu theo nghĩa loại suy (như thánh Tôma Aquinô đã nhắc nhở nhiều lần: ST III, q.47,3; q.48, 1-5), và nhất là cần được đi kèm theo với những từ ngữ khác biểu lộ ơn cứu độ: "trao ban, hòa giải, bình an, ban sự sống, vv.
Tóm lại, để trả lời thỏa đáng cho câu hỏi: "tại sao ơn cứu độ thế gian được thông ban qua cái chết của đức Giêsu?", chúng ta cần phải dựa theo lời giảng đầu tiên của thánh Phêrô để nói rằng: "tại vì tội lỗi và vũ lực của con người đã khai trừ đức Giêsu, người công chính tuyệt đối". Cái chết của đức Giêsu là do con người đã gây ra; còn sự sống thì xuất phát từ Thiên Chúa khi cho đức Kitô sống lại (xc. Cv 2,23-24). Thiên Chúa luôn luôn trung tín với lời hứa ban ơn cứu độ, bất chấp sự phá hoại của con người. Nói khác đi, xem ra trước đây, thần học nhìn từ đất lên trời, chú ý tới giá trị công nghiệp đền tội của đức Giêsu dâng lên Thiên Chúa; còn ngày nay, người ta muốn nhìn từ trời xuống đất, để ý tới tình thương của Chúa Cha tỏ ra cho nhân loại khi ban chính Con của mình cho nhân loại. Một cách tương tự như thế, Thập giá được nhìn như biểu hiệu tình yêu của đức Kitô trao ban mình cho các bằng hữu. Dù sao, thiết tưởng cả hai chiều hướng đi lên hoặc đi xuống (hoặc nói theo kiểu của thánh Tôma: đi ra đi về , exitus - reditus, con người từ Chúa đi ra và lại trở về với Chúa) cũng cần được bổ túc cho nhau. Chúng ta sẽ còn trở lại vấn đề này trong bài tới khi bàn về ý nghĩa của sự đau khổ.
Dù nói thế nào đi nữa, chúng ta phải khiêm tốn nhìn nhận giới hạn của trí óc chúng ta khi đứng trước Thập giá: mãi mãi Thập giá vẫn là một mầu nhiệm, đồng thời cũng là một sự điên rồ phi lý theo kiểu tính toán của con người.
IV. Thần học cận đại về Thập giá
Từ thời các giáo phụ, vấn đề chính của thần học về Thập giá là tìm hiểu mối liên hệ giữa cái chết trên Thập giá của đức Kitô với hồng ân cứu độ ban cho loài người. Nói khác đi, Thập giá được bàn tới trong nhãn giới của mầu nhiệm cứu chuộc. Phần này trình bày vài nhãn giới khác của thần học cận đại. Bắt nguồn từ vấn nạn của Lutêrô về mặc khải Thiên Chúa nơi Thập giá, các nhà thần học Tin lành cận đại nói tới sự đau khổ của Thiên Chúa trên Thập giá, và từ đó xét lại vấn đề ý nghĩa của sự đau khổ của con người. Sau cùng chúng ta sẽ nói thêm đôi chút về thần học Thập giá theo Thượng hội đồng Giám mục thế giới họp năm 1985.
1. Sự đau khổ của Thiên Chúa
Trong khi mà thần học công giáo cổ điển bàn tới Thập giá trong nhãn giới của ơn cứu chuộc, thì Lutêrô nói tới Thập giá dưới khía cạnh mặc khải: làm sao con người có thể biết được Thiên Chúa ? Lutêrô phân biệt giữa hai cách biết Thiên Chúa: một đàng là biết nhờ dùng suy luận từ các hữu thể thụ tạo, được mệnh danh là theologia gloriae, Thiên Chúa được quan niệm như Đấng chủ tể trọn tốt trọn lành. Thế nhưng Lutêrô cho rằng đó không phải là khuôn mặt thực của Thiên Chúa mà chỉ là một hình tượng do con người đã tạo ra. Lutêrô chủ trương rằng cách thức để nhận biết khuôn mặt thực của Thiên Chúa là con đường Thập giá (theologia crucis), nơi mà Thiên Chúa tỏ ra ý định của Ngài đối với nhân loại. Ngài không phải là một Hữu thể toàn hảo bất biến, nhưng là một Đấng xót xa với tội lỗi và đau khổ của con người, đã bày tỏ tình yêu với con người cách hùng hồn nơi Thập giá của đức Giêsu.
Tiếp theo Lutêrô, thần học về Thập giá về phía Tin lành mang một hướng đi độc đáo: nó không những chỉ muốn đào sâu giá trị của ơn cứu chuộc được ban từ Thập giá, nhưng nó cũng trình bày lại toàn thể thần học về bản tính của Thiên Chúa được mặc khải nơi Thập giá. Vào thế kỷ 20 này, vấn đề được phát biểu một cách bạo dạn như sau: ai chịu đau khổ và chịu chết trên Thập giá ? phải chăng chỉ có đức Kitô chịu khổ và chịu chết ? có thể nói rằng Chúa Cha chịu đau khổ hay không ? Có thể nói rằng Thiên Chúa chịu chết hay không? Nên biết là đây không phải là những câu hỏi ngớ ngẩn, gợi lên để nói cho vui. Một số câu hỏi này đã được đặt ra từ các trại tập trung của Đức Quốc xã, khi hàng triệu người phải nếm những cảnh tra tấn tù tội, hỏa lò: họ cảm tưởng rằng Thiên Chúa đã chết trong sự thinh lặng, không ra tay can thiệp, cũng giống như cảnh tượng đức Giêsu bị bỏ rơi trên Thập giá. Cũng trong hoàn cảnh tương tự, nhà thần học Tin lành Kazo Kitamori người Nhật đã viết những dòng suy tư về sự đau khổ của Thiên Chúa từ kinh nghiệm đau khổ của dân tộc vào hồi thế chiến thứ hai (Theology of the Pain of God, 1946, tái bản 1972).
Từ một câu hỏi đặt lên trong giới thần học Lutêrô, nó trở thành một đối tượng cho một ngành của thần học gọi là staurologia (Thập giá học). Các thần học gia cả công giáo lẫn Tin Lành đều tham gia vào cuộc khảo cứu những đề tài về sự mặc khải Thiên Chúa từ Thập giá. Trước tiên, họ bàn tới sự đau khổ và sự chết nơi đức Kitô như một chủ thể duy nhất gồm thiên tính và nhân tính (nơi đức Kitô, thiên tính đã chia sẻ sự đau khổ của nhân tính như thế nào). Kế đó, họ đi lên mối liên hệ giữa Chúa Cha với đức Kitô (xét vì đức Kitô với Cha là một). Tác giả dẫn đầu cho hướng đi này là Jurgen Moltmann, với tác phẩm "Thiên Chúa bị đóng đinh trên Thập giá" (xuất bản năm 1972), mở rộng Thập giá tới toàn thể mầu nhiệm của Chúa Ba Ngôi: "Vì yêu mà Con đau khổ khi bị Cha bỏ rơi; vì yêu mà Cha khổ khi Con bị đau đớn và chết; Thánh Thần tình yêu đã khôi phục sự sống cho người đã chết. Nơi Thập giá ta chứng kiến được sự can dự yêu thương của cả Ba ngôi Thiên Chúa".
Cũng trong chiều hướng đó mà các nhà thần học công giáo như Hans Urs von Balthasar, F.X. Durwell đã trình bày toàn bộ mầu nhiệm Vượt qua như là mặc khải mầu nhiệm Ba ngôi Thiên Chúa.
2. Ý nghĩa của sự đau khổ
Đang khi mà thần học Tin lành nhìn lên Thập giá để tìm hiểu sự đau khổ của Thiên Chúa, thì thần học giải phóng nhấn mạnh tới sự đau khổ của con người. Thực ra, như chúng ta đã biết, việc gắn liền Thập giá với đau khổ không có gì mới lạ. Văn chương tu đức đã trình bày khía cạnh này từ lâu rồi: chúng ta hãy bắt chước đức Kitô chấp nhận những đau khổ như Thập giá mà Chúa gửi đến! Tuy nhiên, thần học giải phóng tố cáo rằng một luồng tu đức như vậy sẽ tạo ra những hạng người thụ động: đứng trước các bất công xã hội, những cảnh lầm than của nhân loại, người tín hữu chỉ biết học đức kiên nhẫn chịu đựng, thay vì tìm cách cải tạo xã hội. Hơn thế nữa, nói rằng chấp nhận những đau khổ như Thập giá Chúa gửi đến thì có khác nào như nói rằng Chúa muốn cho con người phải đau khổ hay sao?
Những vấn nạn vừa nêu lên đã bắt buộc thần học cận đại xét lại một câu hỏi mà con người mọi nơi mọi thời đã đặt lên cho tất cả các tôn giáo: vì đâu mà con người phải khổ? Câu hỏi này đòi hỏi một mục riêng để tìm câu trả lời cho bản chất và nguồn gốc của sự dữ. Giới hạn vào sự liên hệ với Thập giá, ta nên biết rằng Kitô giáo tiên vàn không nhằm đề ra một lý thuyết giải thích về nguyên nhân của sự đau khổ cho bằng trưng ra mẫu gương của một người đã cùng chia sẻ sự đau khổ: người ấy chính là đức Kitô. Nơi Người Thiên Chúa đã nếm thử tất cả những mùi đau khổ của con người, cả về thể chất lẫn tinh thần, nhất là sự khắc khoải trước cái chết và cái chết dã man ô nhục. Thiên Chúa đã lãnh lấy đau khổ không phải vì Ngài ưa thích đau khổ, nhưng là vì yêu thương con người khổ đau. Ngài không muốn phô trương kỷ lục về đau khổ cho bằng muốn chia sẻ thân phận con người ngay từ khi vào đời. Chính trong sự liên đới của đức Kitô với những đau khổ của loài người mà chúng ta tìm thấy một niềm an ủi: thực vậy, bất cứ người nào, cho bị chìm sâu xuống bể khổ đến đâu, cũng đều có thể hướng mắt nhìn lên Thập giá.
Thực ra, đức Kitô không có thánh hóa sự đau khổ xét như là đau khổ: sự đau khổ nguyên nó là điều xấu; và có thể gây ra bao nhiêu sự xấu khác (căm tức, oán hờn, trách phận, ghen tương vv). Chúng ta cũng đừng coi sự đau khổ như là giá mà đức Kitô phải trả cho Thiên Chúa để đền tội của loài người: bởi vì quan niệm như vậy là hạ giá Thiên Chúa, coi Ngài như ông chủ nợ khắc nghiệt cay cú! Hình ảnh ấy không phản ánh khuôn mặt của Thiên Chúa mà đức Kitô đã mặc khải cho chúng ta. Thiết tưởng phải nói rằng không phải số lượng đau khổ chồng chất lên thân xác của đức Kitô đã mang lại ơn cứu độ cho nhân loại, cũng chẳng phải chính cái chết có sức đền tội thay cho chúng ta; nhưng là cách thức mà Đức Kitô đã lãnh nhận cái chết. Đức Kitô đã đón nhận hết tất cả những đau khổ cho tới chết với tinh thần tự do âu yếm và trao hiến thân mình. Đức Kitô đã hoán cải cái chết, từ chỗ là hoa quả của thù hận và tội lỗi để trở nên ngọn lửa của yêu thương. Chính vì đã xoay ngược ý nghĩa của cái chết như vậy mà ta có thể nói rằng đức Kitô đã giao tranh với sự chết. Đức Kitô đã lãnh lấy cái chết trên mình và đã vật ngã nó nhờ sự sống lại; hay nói cách khác, Ngài đã tiêu diệt cái chết. Nhờ tình yêu mà Ngài thông ban cho con người, chúng ta cũng có thể chấp nhận cùng với Ngài (nghĩa là có thể hoán cải) sự đau khổ. Vì thế đau khổ có thể có giá trị hay không là tùy theo thái độ của chúng ta có chấp nhận nó cách tự do hay không, nghĩa là có biết đón nhận nó với sức mạnh của đức Kitô (giống như Ngài và cùng với Ngài) hay không.
Dù sao, cần phải nhấn mạnh rằng Thập giá không phải là một học thuyết giải thích hay biện minh cho đau khổ của con người. Thập giá cho ta thấy một sự kiện là Thiên Chúa đã đến gặp gỡ sự đau khổ, với thái độ tự do của Ngài. Điều đó đã vạch ra hai bộ mặt của đau khổ: nó vừa kinh tởm vừa xinh đẹp. Nó kinh tởm bởi vì chính một kẻ công chính vô tội đã phải chịu khổ do dã tâm của đồng loại. Nó xinh đẹp bởi vì cách thức mà đức Giêsu đã chấp nhận và biến đổi nó: Người đã đón nhận nó cách âu yếm và hoán cải nó thành dụng cụ yêu thương. Và đức Kitô mời gọi các môn đệ hãy vác Thập giá đi theo Ngài với nghĩa ấy: bắt chước Chúa trong thái độ yêu mến.
Đức Gioan Phaolo II đã viết dòng suy niệm về ý nghĩa sự đau khổ trong tông thư Salvifici Doloris.
3. Thần học Thập giá trong tương quan giữa Giáo hội với trần thế.
Trong hậu bán thế kỷ XX, chúng ta nhận thấy trong thần học công giáo có nhiều du di đáng kể chung quanh thần học Thập giá. Trước đó, Thập giá được nói nhiều trong cách sách tu đức, đề cao việc chia sẻ những đau khổ của Chúa Giêsu qua những việc hãm mình đền tạ. Vào thập niên 50, với cuộc cải tổ phụng vụ, Thập giá dần dần biến đi nhường chỗ cho mầu nhiệm Phục sinh. Thực vậy, nếu không có sự phục sinh thì Thập giá chẳng có ý nghĩa gì hết mà chỉ dẫn tới tuyệt vọng. Trùng với thời kỳ phát triển khoa học và kinh tế tại Âu châu, các văn kiện của công đồng Vaticano II được soạn ra dưới ánh sáng lạc quan của mầu nhiệm Phục sinh đến nỗi quên đi mầu nhiệm Thập giá! Thế nhưng đến khoảng thập niên 70, với những cuộc khủng hoảng kinh tế, với những cảnh bất công còn tái diễn trên thế giới, thần học lại quay lại với Thập giá. Sự quân bình giữa Thập giá và Phục sinh không phải lúc nào cũng dễ dàng! Vào dịp kỷ niệm 20 năm bế mạc công đồng Vaticano II, khi nhận định về sứ mạng của Hội thánh trong thế giới dựa theo hiến chế "Vui Mừng và Hy Vọng" Thượng hội đồng Giám mục khóa bất thường năm 1985 đã tuyên bố như sau:
Chúng tôi nhận thấy rằng :
“Những dấu chỉ của thời đại chúng ta có phần khác với thời của công đồng, với những vấn đề và khắc khoải lớn hơn. Thực vậy, ngày nay khắp nơi trên thế giới chúng ta đang chứng kiến sự gia tăng của đói kém, đàn áp, chiến tranh, đau khổ, khủng bố và nhiều hình thức bạo lực khác. Điều này đòi hỏi một sự suy tư thần học mới và sâu xa hơn, ngõ hầu có thể giải thích những dấu chỉ này trong ánh sáng của Tin mừng. Chúng tôi thấy rằng trong những nỗi khó khăn hiện tại Thiên Chúa muốn dạy chúng ta cách thấm thía hơn về giá trị, tầm quan trọng và trung tâm của Thập giá đức Kitô. Vì thế sự liên hệ giữa lịch sử nhân loại và lịch sử cứu rỗi cần được giải thích dưới ánh sáng của mầu nhiệm Vượt qua. Dĩ nhiên thần học Thập giá không loại bỏ hoàn toàn thần học về tạo dựng và Nhập thể, nhưng nó giả thiết cả hai nền tảng đó. Khi các Kitô hữu nói tới Thập giá, chúng ta không muốn bị gán là bi quan yếm thế nhưng chúng ta muốn đặt mình trên thực trạng của niềm hy vọng Kitô giáo.
Từ viễn ảnh của mầu nhiệm Vượt qua, cùng với sự khẳng định mối liên kết giữa Thập giá và Phục sinh, chúng ta có thể nhận định một sự thích nghi canh tân là chính hiệu hay giả hiệu. Một đàng chúng ta không thể nào chấp nhận Giáo hội hoàn toàn đồng hóa với thế gian; đàng khác chúng ta cũng không thể đóng khung Giáo hội vào cộng đồng của các tín hữu: chúng ta cần phải khẳng định sự cởi mở truyền giáo của Giáo hội nhằm tới sự cứu rỗi toàn diện con người. Nhờ đó, hết mọi giá trị chân chính của con người không những được chấp nhận mà còn được bảo vệ cách cương quyết: phẩm giá nhân vị; những quyền lợi căn bản của con người; hòa bình; tự do khỏi mọi áp bức, nghèo kém và bất công. Tuy nhiên sự cứu rỗi toàn diện chỉ có thể đạt được khi mà những thực tại vừa nói của con người được thanh luyện và nâng cao nhờ ơn sủng và sự kết hợp với Thiên Chúa, nhờ đức Giêsu Kitô trong Chúa Thánh Thần”.
Cũng nên biết là văn kiện ấy cũng lấy mầu nhiệm Thập giá làm mẫu mực cho việc hội nhập văn hóa. Nói cách khác, tiêu chuẩn của việc hội nhập văn hóa không thể chỉ dựa thuần túy trên mầu nhiệm nhập thể, nhưng còn phải dựa cả trên mầu nhiệm Thập giá nữa: Giáo hội cần biết thu nhận các nền văn hóa nhưng đồng thời cũng cần phải biết thanh tẩy luyện lọc chúng nữa. Như thế ta thấy một chiều kích khác nữa của thần học Thập giá, đặt trong mối tương quan giữa Giáo hội với trần thế, giữa lịch sử nhân loại với lịch sử cứu độ.
